Всё что нужно знать о языках и языковой политике в казахстане
В Казахстане государственным является только казахский язык, и его изучение населением должны стимулировать государственные программы.
На уходящей неделе в Казахстане вновь началось обсуждение языкового вопроса. Стартом послужило видео активиста Огуза Догана, ставшего известным после суда с компанией Air Astana. На сей раз он посетил отделение банка “Казком”.
На видеоролике видно, что Доган по очереди подходил к сотрудникам филиала банка и просил, чтобы они общались с ним на казахском языке. Когда, по его словам, сотрудники не смогли поддержать разговора, он потребовал вызвать руководителя отделения. После разгоревшейся в социальных сетях дискуссии, руководство банка в лице председателя правления Ульфа Вокурки принесло активисту извинения.
Вопросы использования языков в Казахстане регулярно обсуждаются и нередко на самом высоком уровне. При этом часто у казахстанцев возникает путаница понятий о том, где и как языки применяются. Informburo.kz разобрался в этих вопросах.
Статус определён Конституцией
В статье 7 Основного закона Республики Казахстан – Конституции – говорится, что государственным в стране является казахский язык. При этом в государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с ним официально может употребляться русский язык. Также государство берёт на себя заботу “о создании условий для изучения и развития языков народа Казахстана”.
Другой документ, регулирующий функционирование языков в Казахстане – закон “О языках”, принятый ещё в 1997 году. В нём, в частности, отмечено, что государственный язык – язык госуправления, законодательства, судопроизводства и делопроизводства, который действует во всех сферах общественных отношений на всей территории государства. Владение казахским языком является долгом каждого гражданина, а сам язык – важным фактором консолидации казахстанцев.
Для развития языков в Казахстане в 2021 году была принята специальная государственная программа. План действий до 2020 года предусматривает ведение “гармоничной языковой политики”. По планам авторов программы, к 2020 году госязыком должно владеть 90% взрослого населения, русским языком – 90%, английским – 25%, а одновременно всеми тремя – до 20%.
Из официальной статистики следует, что эти показатели уже почти достигнуты. По словам министра культуры и спорта Арыстанбека Мухамедиулы, ведомство которого отвечает за сферу языков, казахским владеют 83,1% казахстанцев. А доля взрослого населения, овладевшего казахским, русским и английским языками, составила 22,3%. Что касается индикатора по доле казахоязычного контента в средствах массовой информации в 72%, то он был достигнут уже в 2021-м, и не только в государственных медиа, но и в целом по отрасли.
Работает программа по нескольким направлениям. Одно из них – “Совершенствование и стандартизация методологии обучения государственному языку”, в рамках которого ведётся работа по созданию системы овладения казахским всеми гражданами страны.
Другое направление – “Популяризация и расширение сферы применения госязыка”. Здесь, в частности, планировалось сформировать и закрепить в общественном сознании престижный образ носителя казахского языка. С другой стороны, стоят задачи по повышению востребованности госязыка. К примеру, в программе прописано введение обязательных языковых квалификационных требований к работникам СМИ, как “людям, непосредственно формирующим языковую культуру общества”.
Высшее определение
Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев неоднократно высказывал свою позицию и по поводу важности повышения статуса казахского языка, и о применении других языков, в частности, русского.
26 февраля 2021 года глава государства на встрече с министром информации и коммуникаций Дауреном Абаевым заявил, что работа Парламента и Правительства должна вестись на казахском языке.
“Деятельность Парламента и Правительства должна осуществляться на государственном языке. В то же время нельзя ущемлять права граждан в этом вопросе. Необходимо предусматривать для них возможности синхронного перевода”, – отметил глава государства.
Ранее, в 2021-м, на совещании по развитию Алматы Нурсултан Назарбаев подчеркнул, что в государственных органах на обращения нужно отвечать на том языке, на котором оно поступило. И призвал наказывать чиновников, которые нарушают законы.
“До меня доходит информация, что человек на русском обращается и получает ответ на казахском. Почему прокуратура не проверяет нарушения законов? Если человек обратился на русском языке, то и ответ должен получить на русском. Поручаю аппарату Президента проверить по всем областям. Всех, кто это делает, снять с работы”, – сказал Нурсултан Назарбаев.
Нарушение, о котором заявил глава государства, касается закона “О языках”. В статье 11 говорится, что ответы на обращения граждан и другие документы даются на государственном языке или на языке обращения. Относится это и к государственным, и негосударственным организациям, то есть к частным компаниям в том числе. А по закону “О доступе к информации” и ответ на устный запрос должен предоставляться также устно на языке обращения.
Новый алфавит и школы с тремя языками
Главной новостью в сфере языков в 2021 году стал переход казахского на латинскую графику. Такое поручение госаппарату дал Президент страны в программной статье “Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру”. В тексте было указано, что делопроизводство, периодические издания и учебники полностью будут издаваться на латинице с 2025 года. С 2021 года должна начаться подготовка кадров для преподавания нового алфавита и подготовка учебников для средней школы.
Всего в ходе обсуждения было представлено три варианта алфавита – с диграфами, апострофами и акутами (острое ударение или образный штрих над буквой). Первые два варианта общественность подвергла критике, и в итоге указом Президента 20 февраля 2021-го был принят алфавит с акутами.
Хотя государственные органы и эксперты неоднократно заявляли, что изменения касаются только казахского языка, часть населения высказывала мнение, что может появиться угроза русскому языку. Тогда глава государства вновь заверил граждан, что подобные опасения не имеют под собой почвы.
“Переход на латиницу не означает отказа от русского языка, от кириллицы. Латиница будет касаться, прежде всего, казахского языка. Все издания, выходящие на русском языке, так и будут выходить, то есть русскоговорящим гражданам Казахстана кириллица остаётся”, – пояснил Нурсултан Назарбаев.
Ещё один важный вопрос касается введения трёхъязычия в школах. В 2021 году, сообщали в Министерстве образования и науки, обучение на трёх языках начнётся в 10-11 классах. В школах с казахским языком обучения физику, химию, биологию и информатику будут преподавать на английском, а русский язык и литературу, соответственно, на русском. В русскоязычных школах на казахском будут идти уроки истории Казахстана, казахского языка и литературы, физика, химия, биология и информатика – на английском. Далее поэтапно на эту систему перейдут и остальные классы.
Параллельно с этим в системе образования будет идти внедрение латиницы:
0, 1 классы – 2020 год;
0, 1 плюс 2 класс – 2021 год;
0, 1, 2 плюс 3 класс – 2022 год;
0, 1, 2, 3 плюс 4 класс – 2023 год; ,
0, 1, 2, 3, 4 плюс 5-9 классы – 2024 год;
0, 1, 2, 3, 4, 5-9 плюс 10, 11 классы – 2025 год.
Это значимый тренд, поскольку число школ с казахским языком обучения растёт из года в год. Если в 1991 году их было 2 768, то к 2021 году этот показатель вырос до 3 777, или на 1 009. Число казахских детских садов на момент обретения независимости было 1 748 единиц, а к концу 2021-го – 5 709, или на 3 961 единицы больше.
источник:
https://informburo.kz/cards/vsyo-chto-nuzhno-znat-o-yazykah-…
Несколько роликов активиста Огуза Догана
Бауыржан момышұлы туралы сіз білмейтін қызықты 13 дерек | referat-zona.ru
Қазақтың біртуар ұлы Бауыржан Момышұлының сұрапыл соғыстағы ерлігі қазақстандықтарға ғана емес алыс-жақын шетелдегі жұртқа да мәлім. Даңқты қолбасшының ерлігі мен өсиет сөздері әлі күнге дейін өскелең ұрпаққа айтылып келеді. Алайда, батырдың өміріндегі қызықты жайттардан көпшілік хабарсыз. Осы орайда Мәдениет порталы назарларыңызға Бауыржан Момышұлы туралы сіз білмейтін 13 деректі ұсынады.
1. Бауыржан Момышұлы 24 желтоқсан күні дүниеге келген. Қыстың әбден қаһарына мініп тұратын шағында өмірге келуі оның өміріне да аса ықпалы болған. Содан болар, қарапайым өмірде сабырлы, ал майдан алаңында аса қатал болған деседі. Бауыржан Момышұлының бала кезде “Шаңтимес” деген лақап аты болған. Бұл жайлы біреу білсе, бірі білмес.
2. Елге ержүрек жауынгер ретінде танылған азамат өз еңбек жолын ұстаздықтан бастаған. Ол 1928-1930 жылдар аралығында бастауыш мектепте сабақ берген.
3. Момышұлы табиғатынан жаңа дүниені тез үйренгіш әрі жылдам игергіш болған. Әр түрлі салаға тез бейімделгіш қабілетінің арқасында ол Шымкент өнеркәсіп банкінің экономисі болып та жұмыс істеген. Қаржылық сауатты қазақ батыры әскери саланы тастамай-ақ қатар алып жүрді.
4. Соғысқа дейінгі кезеңде ол әскерде талай адамды өз өнерімен тәнті еткен. Ат үстінде қылышпен ойын көрсетуде асқан ептілік танытып, Буденныйдың көзіне түскен.
5. Момышұлы Ұлы Отан соғысына генерал-майор Панфилов басқарған әйгілі дивизияның құрамында 1941 жылдың қыркүйегінен бастап қатысқан.
6. Даңқты қолбасшы Мәскеу үшін шайқаста 207 рет ұрысқа кірді.
7. 1945 жылдың 16 қаңтарында Алматыға келген Бауыржанды М. Әуезов, Қ. Сәтбаев, т.б. ғалымдар соғыс туралы әңгіме-лекция өткізуге шақыртып, кездесу ұйымдастырады. Осы дәрістің стенограммасы кейін “Соғыс психология” деген атпен кітап болып басылып шықты.
8. Талай адамның өмірін қиған соғыста дивизия басқарған екі қазақ ғана болған. Бірі – Бауыржан Момышұлы болса, екіншісі – Әбілқайыр Баймолдин.
9. Соғыстан кейінгі 1950-1955 жылдары Момышұлы полковник шенімен кеңес әскері әскери академиясында сабақ берді. Кеңес одағының генералдары өз алдында дәріс оқыған асқан стратег, психолог, шешен, тапқыр полковниктің кәсібилігін бірден мойындаған. Бауыржан Момышұлы әйгілі қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевты өз көзімен көргенін айтты.
10. 1962 жылы Момышұлы Фидель Кастроның арнайы шақыруымен Куба еліне барады. Араға бір жыл салып, тағы бірнеше шақырту алып арнайы сапарымен қайта барып қайтқан. Бір айта кетерлігі, Куба елінің саяси күрескері Ф. Кастро түрмеде жатқан шағында Момышұлының кітаптары оның көзқарасының нығаюына ықпал еткенін айтады.
11. Елге оралған соң, Қорғаныс комиссариатына (қазіргіше министрлік) басшылықтан ойы болған. Алайда елдегі науқаншылдық оған жол бермеді. Тіпті ректор Өмірбек Жолдасбеков Қазақ ұлттық университетінің әскери кафедрасына жұмысқа алмақ болады. Алайда оған да қарсылық болған деседі.
12. Кейін Момышұлы толығымен шығармашылыққа бет бұрды. Ол өз өміріндегі көрген білгендеріне сүйене кітап жаза бастады. Қолбасшы еңбектерін қазақ және орыс тілдерінде жарыққа шығарған.
13. Момышұлы өмірінде бірнеше рет үйленіп, шаңырақ көтерген. Алғашқы жұбайы Бибіжамал Мұқанқызынан Бақытжан есімді ұлы дүниеге келген. Ұлы да жазушылықпен айналысқан.
Екінші әйелі Вера Строева Бауыржанның әдебиетке келуіне әсер еткен. Клавдия Коркина атты сыған қызымен бас құрап, одан Елена Бауыржанқызы деген перзент сүйген. Тағы бір әйелі Бақытжамал Қалибекқызымен 13 жыл бірге тұрған.
Мақаланың түпнұсқасы: https://kaz.referat-zona.ru/1793048-bauyrzan-momysly-turaly-siz-bilmejtin-kyzykty-13-derek.html
Ілияс жансүгіров – лирик ақын
Жалпы ақындық қасиет адамға ерте қонатындығы, әдетте өлең шығару жас кезден басталатыны дүйім жұртқа мәлім факт. Бірақ сондай дарынға түрткі болатын игілікті жайт-ойы мен көңілін қозғар орта болмаса, оған қандай да бір жағдай жасасаң да, одан шығар нәтиже шамалы.
Ілиястың өскен ортасы да, өмір кешкен қоғамы да оның ең алғаш қалам тартып, ақындық жолға түсуіне түрткі болған, дарынын, ішкі талант құбылыс-қасиетін ашқан, әсемдік әлеміне жетелеген –Жетісу табиғаты мен өзінің туып-өскен жерінің сұлулығы. Әдетте, сұлулыққа тәнті болған адам ғана құштарланады, іңкәрлік сезімге бөленіп, толғанысқа, қиял-сезімге бой ұрады. Бұл жайтты Ілияс та басынан кешірген. Бойындағы сезімтал қасиеті оның ойын сан-саққа жүгіртеді, қинайды, әбден қалжырап, бәлкім қасындағы өзін сезетіндей адам табылмағасын қолына қалам алуы да ғажап емес. Алғашқы өлеңдерінің бірінде былай деп жырлайды:
Ащы көңіл,
Тұщы өмір,
Төсек –темір, бар ма дос?
Қайғы баптап,
Ойды шақтап
Сырғанақтап жүрмін бос.
( «Шам-шырақ»)
Немесе:
«Жел жалауды желбірет!» деп, ішкі дерттті қалай шығаратын білмей дал болады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, Ілиясқа жас, албырт кезінде табиғаттың сұлу көрінісі ерекше әсер еткен. Табиғатқа іңкәрліктен туған балғын жырлары айналадағы тылсым сәт пен жарқыл қаққан өмір көріністерінен туса, кейінірек эпикалық шығармаларға батыл ауыз салады.
“Ілияс поэзиясындағы мөлдір арнаның бірі – табиғат лирикасы”- дейді, академик Р.Нұрғалиев өзінің “Арқау” атты монографиялық еңбегінде. “Туған жерін, елінің тау-тасын өзен – көлін беріле сүйген патриот ақын қоршаған ортаның ғажап сұлулығынан өз шабытына нұр алып, сан алуан бояулары буырқанған ғажап суреттер салды. Бұлардың ішінде нақты географиялық адресі танылған (“Ағынды менің Ақсуым”), табиғаттың бір сурттегі көрінісін бейнелейтін (“Ақшам”, “Бұлт”, “Желді күн”, “Жазғы таң”),құбылысты көз алдыңа әкелетін (“Жауында ”, “Жел ”, “Тас”) сан алуан үлгілері бар. Натюрморт, этюд, эскиз сипатындағы туындылардағы ойлар, символдық бейнелер, ишарат образдар философиялық идеяларға жетелейді, көп мағыналы сарын- әуездерді тудырады”.
Шынында да ақынға суреткерлік, қылқалам шеберлігі секілді қасиетке ие болмай, ірі полотно жазу мүмкін емес. Ілияс өз бойындағы осы бір буырқанған қасиетті ауыздықтай ала алды ма?
-Жоқ !
Шынайы дарын тірі, көрікті табиғатты сезіне отырып оның тылсымынан шыға алмастан, оны мүмкін-қадірінше одан әрі игергісі келетіндіктен, қаламын сілтей берді.
Қазақ ортасында өлең өнері ертеден-ақ ерекше орын алды десек, табиғатты жырлау кенже қалған тақырыптардың бірі. Ілияс мұны сезінбеуі мүмкін емес. Сезінді де, осы тақырыпқа ерекше ден қойды.
Ілиястың табиғат лирикасына орай жазылған қай өлеңін алып қарасаңыз да, ондағы стил өрнегі, қаламгерлік дара тұлғасы айқындалып тұрады.
Өлеңіндегі эпикалық кеңдік, теңеу, эпитет, метафора, градация, эпифора, анафора байлығы оның поэзиясындағы негізгі белгілері десек, одан халықтыќ, фольклорлық леп ескендей сезіледі. Олай болуы заңды да. Халқымыздың құт- берекесі дарыған, көне заманнан даналық пен ақындық мекені болған Жетісу жерінің перзенті Ілияс бала күннен бастап өлең мен жырдың қойнауында туып, сонда өсіп-өркендеген. Нәтижесінде, нағыз халықтық пафоста, танымдық-білімдік тұрғыдан берері мол, этнографиялық ғылым саласына жақын жазылған өлеңді оқып тамашалайсыз.
Ақ үйге алты қанат келсем кіріп,
Босаға, маңдайша мен табалдырық,
Кереге алты жапсар, алпыс уық,
Шаңырақ, күлдіреуіш оған жуық.
Құр, таңғыш, басқұр, арқан, екі аяқ бау,
Төрт ірге, есік жабық, ши туырлық,
Он бес бау ішкі-сыртқы белдеу, желбау,
Тұскиіз көрпе, көпшік, шай шымылдық
Текемет, жастық, шапан, кілем, сырмақ,
Алаша, бешпет, көйлек, сәлі бөрік,
Самаурын, үстел кесе, шәйнек, шәугім,
Дөдеге, сандық, кебеже, ақ түндік…
Бұрын-соңды мұндай өлең жазылмаған. Бұл қазақ поэзиясындағы жаңа серпін, жаңа үрдіс.
Бұл-өлең үлгісін Ілияс жас шағында жазған. Қазірде ұмытыла бастаған үй- жабдығын өлеңмен өріп, атауын атап, түсін түстеп беру Ілияс шығарамларын ерекше ажарландырады. Осы тұрғыда жазылған өлең үлгілері Ілияс поэзиясында кейінгі кезеңдерде берік орын алған.
«Жетісу суреттері» өлеңі Ілиястың ең айшықты шығармаларының бірі. Өз тұрғысында М.Әуезов бұл шығарманы бағалап, былай деген еді: «Мен Ілиясты бұрын білуші ем, өлеңдерін оқып жүретінмін. Бірақ оның шын мағынасында дарынды ақын екенін мойындағаным сол «Жетісу суреттері» өлеңін оқығаннан кейін» дейді. «Жетісу суретінде» ақын 52 тіршілік иелерін атап өтеді. Өлең жолдары былай келеді:
Мінеки. Алатауға біткен торғай:
Қара, боз, суық, бұқпас, сипті, шымшық,
Шапшақай, майлық, маубабұқа, шөже,
Тоқылдақ, сан–сапалақ атаулысы…
Ал аңдар атаулысы: сілеусін, ілбіс, аю, бұғы, бұлан, қасқыр шибөрі, қарсақ, сусар, бұлғын, жанат таутеке, арқар, қарақұйрық, суыр, марал т.б. Жыртқыш құстар: тазқара, балтажұмар, құмай жұртшы, су бүркіт, лашын, тұйған, тұнжыр, тынар, мықи, ителгі, бәрпі, қырғи, тұрымтай, бидайық, бүркіт, тығанақ тағы басқа да құстар мен қазірде ұмыт болған ағаш-шөптердің атаулары өлеңде ерекше жарасым тауып, табиғи түрде орын тепкен.
Долана, ұшқат, шетен, ырғай, арша,
Ақ сасық, қызыл қайың, барша, шынар.
Шырғанақ, сөңке, терек, сөгет, емен,
Үйеңкі, сырғай, балғын, тораңғылар,
Сарыағаш, түйеқұйрық бауыр құрттар,
Қараған, бозқараған, шеңгел, шілік,
Сықылды ағаштардың талайы бар…» – деп, Жетісудың бай, шүйгін табиғатын жырға қосады. Тегінде, «Жетісу суреттері», «Жалпы сын», «Тау суреті», «Жетсудағы су суреті», «Жетсу жәндігі», «Жер түгі»,тәрізді бес бөлімнен, 333 жолдан тұратын көлемді туынды. Бұл шығарма асқан шебердің қолынан шыққан, құлпырып жайнаған, ерекше пафоспен жазылған қазақ поэзиясындағы еш қаталанбас құнды поэзиялық мұра.
Қазақ әдебиетінің құнарлы саласының бірі – поэзия болса, Ілияс сол құнарлы салаға бар күш-қуатын сарқа жұмсаған алпауыт ақынның бірі.
В.Г.Белинский Пушкин мен Лермонтов поэзиясына орай «Бүкіл әлем, гүл, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір-поэзия дүниесі, осы құбылыстарды құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар поэзияның жаны мен тетігі. Поэзия – әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы мен сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні»- десе, бұл анықтама Ілиястың да поэзиясына қатысты айтылған сөз. Олай болатыны- жоғарыдағы атап өткеніміздей, Ілияс поэзиясы бастан-аяқ қазақтың халық әдебиеті мен халық тілінен нәр алып дамыған шығармашылық десек, оның тағы да бір қайнар бұлақ көзінің бірі-классикалық орыс әдебиеті. Бұл бұлақтан өз тұсында әуелі ұлы Абай сусындаса, сол Абайдың сан-салалы поэзиясынан Ілияс та үйреніп, өзіне тәлім алған.
Кейін жиырмасыншы жылдары Пушкин, Лермонтов, Крылов, Державин, Некрасов т.б. ақындардың шығармаларымен көбірек шұғылдана отырып, олардың бірқатарын қазақ тіліне аударады. Сонымен бірге әлем әдебиеті классиктері Гюго мен Гейне, Гете, татар ақыны Ғ.Тоқайды, тәжік ақыны К. Лахутиді және басқа да дүние жүзі поэзиясының өкілдері мұраларының қыр-сырына үңіліп, одан үнемі үйреніп, үлкен ізденіс жасағаны Ілияс поэзиясының диапазонын кеңейтті.
ІлиясЖансүгіров поэзия әлеміне жастай келді десек, атап өткеніміздей, балғын, талапкер шағында Абайдың поэзиясы оған ерекше әсер етті. Әйтпесе, Ілиястың жас шағындағы «Құтырған күндеріндегі» өлеңдері әр-әр жерде айтылған жерінде қалып, көп мұралы сақтаусыз шашылып қала берген. Сол өлеңдерінің алғашқыларының бірі «Балдырған» атты жинақ дәптерінде енген Абайдың әсерімен жазған өлең нұсқасы төмендегідей келеді.
Салды бұлақ енді әнге,
Құйқылжытқан келді әнге.
Тау мен тас мұңданып,
Арғы мен салды бергі әнге.
Ағаш, тоғай қуанып,
Әкетті ертіп жерді әнге.
Жан-жануар таңырқап,
Тамсандырды елді әнге.
Тоқсан толғап қайырып,
Тоқтады барып әреңге…» – деп жырлайды. Мұнда не ұйқас, не форма, не өлең өлшемдері сақталмаған. Бұл Абайға дейінгі өлеңдері. Бұдан кейін, өзі айтқандай, «… Абай артық әсер етті. Ойым ояна бастады. Қайта-қайта тоймай оқи беретін болдым. Өзімде біртүрлі сергектік,сілкініс, жүрегімде жаңалық сездім. Жазуға талабым оянды, Келсе де келмесе шұқылып, өмірді өлең қыла бастадым…»-дейді.
Ақын поэзия әлеміне 18 жаста келеді. Оны дәлелдейтін мына факт. 1958 жылы Қалижан Бекқожин «Халық өмірінің өрен жыршысы» деген мақаласында: «Біздің әдебиетшілеріміз Ілиястың ақындық өнер адымы 1919-1920 жылдардан басталды деп келді. Бұл қазір теріске шықты. Алматының Пушкин атындағы көпшілік кітапханасының архив қорынан жуықта ғана табылған ІлиясЖансүгіровтің өз қолымен жазылған екі өлең дәптері ақынның өлеңді 1915-1916 жылдардан бастап жазғанын дәлелдейді».
1986-1988 жылдар арасында баспа бетін көрген «Бес томдық шығармалар жинағында» ІлиясЖансүгіровтің бұл томында ақын өлеңдерінің жазылу хронологиясына қарай жасалумен байланысты, оның «Күзгі гүлге» өлеңімен ашылып отыр. Бұған дейін ІлиясЖансүгіров творчествосы 1915-1916 жылдардан басталады делініп, келсе, ақынның Қазақ ССР Мемлекеттік архивіндегі өз қорынан табылған (№37 папка, 127-бет) осы өлеңі ол пікірді өзгертіп, оның творчествосының бұдан гөрі сәл ілгеріректен басталатынын дәлелдеп отыр». Бұл ақынның өз қолымен жазған «Балдырған» және «Қызыл жалау» атты өлең дәптері. Яғни, сол дәптерінде жоғарыдағы аталған «Күзгі гүлге» өлеңі 1912 жылы жазылған . Ал баспа бетін тұңғыш рет 1917 жылы «Сарыарқа» газетінің 15-сі мен 22 тамызы күнгі «Тілек» және «Сарыарқаға» деген атпен жарық көреді. Ілиястың бұдан кейінгі шығармалары баспасөз беттерінен жиі шығып, творчестволық өсу эволюциясы басталады. Осы кезеңдегі поэзияның денін былай деп көрсетеді: «Мен төңкерістен әрі жерде хат шығарып, қисса оқудан артық сауатым болмаған ауыл наданымын. 1917 жылдың тұрғысындағы бостандық пен көбейе бастаған газет-журналдар мені үлкен жазуға еліктірді. Еліккенен еш нәрсе шығара алмадым.. 1921 жылы «Жас Алаш» газетінде 22 мартта шыққан «Жас замандастарға» деген бас мақала менікі және сол нөмірде «Жалпы жасқа» деген өлеңім де басылды. Менің алғашқы баспасөзге шыққан, бірінші шыққан мақалам осы»-дейді.
Жоғарыда аталған «Сарыарқа» газетіндегі басылған жырларын атамағаны ол өлеңдеріне көңілі толмаса керек. Бұл Ілиястың әлі де болса ақындық шеберлігі толыспаған, өзіне сенімсіздеу, сыни көзқарас танытатын тұс.
Осы кезеңге орай Әбділда Тәжібаев Ілияс поэзиясы жөнінде төмендегідей тұжырым ұстанады:
«Біздің байқауымызша, мүмкін үстірт те болар, ІлиясЖансүгіров лирикалары үш басқышқа бөлінеді, әрине шартты түрде: Бірінші басқыш: Ілиястың әлі өзін таппаған, өзгелерге көбірек ұқсайтын тұсы.
Екінші басқыш – Ілиястың өзін-өзі таба бастаған, бірақ ақындық мәдениеті жетіспегендіктен өлеңдерінің әрі шұбарлаң, әрі шұбар тұсы.
Үшінші басқыш-Ілиястың жас жағынан да, өнерлілік жағынан да толыққан, өлеңінің түрі мен мазмұнын келістіре тауып, лирикалық жырларына эпикалық қуат берген тұсы»,-дейді.
Ілияс әр тұста да өз творчествосына аса жауапкершілікпен қараған болса, Ә.Тәжібаевтың көрсеткенідей, алғашқы басқышта «Әлі өзін таппаған, өзгелерге ұқсайтын» кезеңді басынан өткерген. Бойындағы қасиеті – қаншама білімі биіктеп, өлең жырлары мен шығармаларын халық сүйсініп оқып, құрметтесе де өзіне көңілі толмаған. Үнемі өзіне сын көзбен қарап, туған әдебиетіне де жанашырлықпен сезімін әрдайым айқындап отырады. Енді бір 7-8 жыл өткесін өз-өзіне келген ақын сол тұстағы әдебиетте белең алған дөкір социализмнің оралымсыздықтары, кезең идеологиясын жақтаған шикі, талғамсыз шығармалар туралы ойына қаншама тұсау салса да, қажетті жерде аяусыз сын айтатын сәт те туады.
«….Бірқатар құрғақ жасасындар , рапорттар жазылады. Колхоз, совхоз, тракторды жалпылап, жасасындар, науқан жайында өлеңмен үлкен рапорттар, ұзын-ұзын поэмалар мен баталар беріліп жатты. Оны ел сүйсініп оқыған жоқ, қайта жүрегін айнытты.
Сөйтіп, біз сол екі жылда, 1930-1932 жылдың ішінде әдебиетіміздің, әсіресе өлеңдердің құнын арзандатып, сапасын төмендетіп алдық. Менің «Социалдық ауыл», Сәкеннің «Социалистан», Сәбиттің «Көмір-коммунизм», «Алатаудың алыбының» қақ жартысы, Бейімбеттің «Рапорт», Қалмқанның «Екпінді», Асқардың «Құрылыс», Мәжиттің «Құрылыс жыры», «Социализм жыры» деген жинақтары, Тайырдың «Коммунизм таңы», Ғалымның «Балға-орағы», «Доңғалағы», Исаның «Колхоз, Совхоз», Жақанның сол жылғы өлеңдері, Өтебайдың «Ақ алтын», «Қара алтындар» тағы басқалар-сапасы төмендеген шығармалардың белгілері. Бұларда адамды жырлаған мазмұн, тартыс жоқ, тек жалпылау «Көп жасасын» болды. Адамды көрмей, ауылдан қашып, тек «трактор», «аэроплан», «бесжылдық», деп жалпыларп, жауыр поэманы көбейтіп алдық.
Поэзияда әлі жемісі көркем, тілі бай, мазмұны күшті үлгілі өлеңдер жоқ. Қызықты тартыс жоқ. Өлеңге жан бітіретін лирика жоқ..» деп, құрдас қаламгерлердің көркемдік кемшілігін жасырмай ашық айтады да, әдебиет сыншысы есебінде қаламы уытты екенін танытады.
Көздеген мақсаты – қазақ әдебиетінің жарқын болашағы, шығармалардың көркемдік аясының кеңеюі, образдардың айқын ашылуы, реализмнің кең өріс алуы, жалпы әдебиеттің дамуын жеделдету еді.
Ілияс-өзінің әдебиет әлеміне келіп, өмірінің соңына дейін 20 жылға, творчестволық кезеңіне дейін күшін сарқа мол еңбектенген қаламгер. Ілияс-өз заманың көкейтесті кез келген әлеуметтік мәселелерге үн қосып, өз дәуірінің болмыс – бітімін жан-жақты бейнелелеп, жырлап өткен ақын. ХХ ғасыр басындағы қазақтың ағартушылық-демократиялық бағыттары қаламгерлердің оқу-білімге шақырған идеялық ой-толғамдарына ұқсас «Жаңылғаным», «Талғамалар», «Маңым», «Жыбырлық», «Замандасқа» атты өлеңдерінде төңкеріске дейінгі надандық пен жоқшылықтан шығар бір жол – оқу-білім екеін айтып, сонымен қатар адами – моральдық мәселелерге ден қояды.
Өнерге ұмтыл, өнерді біл замандас!
Қамдан, жатпа, заманыңнан хабарлас!
Ынта салсаң, білім туын қолға алсаң,
Теңдік тиер, ешкім күйе жаға алмас!-
«Жыбырлақ» өлеңінде де қазақ ішіндегі жаман әдеттен ада болуға шақырады.
Сынға салдым
Шынға салдым,
Жас талапкер өзіңе,- деп, одан арғысын әр жастың өз таңдауына береді. Ортаға ұран, үміттік әуез сарындас өлеңдерінде де ел теңдігі үшін жан аямай күресуге, әлеумет пен қоғам ісіне адал, белсене араласуға шақырады. Бұл тұрғыдағы шығармаларға «Жастар ұраны» (1922), «Тілек» (1922), «Жанар тау» (1922) т.б. өлеңдері жатады.
Әйел-еркек, жалпы жас!
Көтеріл, көрін, көзіңді аш!…
Топтал, тұтас, туғандас!
Жасасын еркің! Жоғалмас.
Жамырас, үлес, жалпы жас,
Қосыл, қозғал, қоғамдас!
Ақын ертеңгі болашақты бүгін ойлау қажет деген идеяны жастарға арнайды. Жарқын күнге жету үшін, өмірде өз жолыңды табудың қажет десе, бірде өз жолын әлі таба алмаған, алдына мақсат қойған жеткіншектерге «Жастар», «Саналы жастарға», «Баласынан анасына хат», «Оқимын » деген өлеңдер тобын жазады.
Қазақстанда кеңес өкіметі орнаған алғашқы он шақты жылдың ішінде күннен-күнге, жылдан-жылға үздіксіз өсіп, жетіліп келген қазақ әдебиетінің сан-саласы тақырыптарының бірі төңкеріске байланысты жырлар. Ол кездегі қазақтың жазушыларының бұл тақырыпты жырламағаны жоқ. Қазақ өміріндегі барлық өзгерістердің негізі Қазан революциясы екенін сезінген жас Ілияс, нендей тақырыпты алса да, оны сол төңкеріс тұрғысынан қарастырып тұрады. Бірақ бұл тұста жас қаламгерде айналадағы болып жатқан өзгерісті толық танымағандықтан, онша терең түсінігі болмауынан, сонымен бірге творчестволық тәжірибесінің аздығынан кейбір кібіртік, сенімсіз аяқ алысы да байқалады. Бұл жолда оның поэзия талаптарын толық түйсінбей, екпінді сөздерді бірінің үстіне бірін тоғытып, жарқыл мен жаңа леп тұрғызуға дыбыс екпінін ойнатуға күш салады.
Тілі қаншама бай, ақындық қуаты аса мол бола тұра, өлеңдерінде композициялық бостандық пен ой үстірттігі аңғарылып қалады. Мәселен, 1924 жылы «Желді күн» атты өлеңінде әмеңгерлік салт бойынша еріксіз шалға тигелі отырған жас әйелдің жан-күйін суреттеу үшін ақын күңіренген желге шулаған шөп, ызылдаған бұтаны қосып, өлеңге эмоциялық реңк сапары созылып, көркемдік қасиеттен айрылып қалады.
«Жел мен келіншек жылайды,
Келе ме деп большевик!
Даттап аруақ, құдайды,
Жел де, келіншек теңселеді» – деп, ұйқассыз аяқталатын өлең, Ілияс поэзиясына көрік беріп отырған жоқ.
Жас ақын поэзиясында ара- кідік болса да кездесетін тағы да бір жайт лирикалық өлеңдерге жанаспайтын ұғым мен түсінікті ауырлатанын, поэзиялық айқындықтан алыс тұрған сөздерді қолдану, эпикалық жырларға тән кесек сөйлемдерді қолдану, эпикалық жырларға тән кесек сөйлемдерді үстемелей бере пайдалануы өлең ішінде сөздің образдық……..
Материалдың толық нұсқасын қалай жүктеймін?
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
Қарап көріңіз 👇
Өмірбаяны / биография — ілияс жансүгіров / ильяс джансугуров
Ильяс Жансугуров — выдающийся поэт, публицист, журналист и драматург, автор легендарных произведений «Кулагер», «Кюйши», «Исатай-Махамбет» один из столпов литературы Казахстана.
Ильяс Жансугуров (Іліяс Жансүгіров) родился в 1894 году в одном из аулов Аксайской волости. Будущий поэт рано потерял мать, поэтому его воспитанием занимался отец, человек строгий и своенравный. Так как в районе не было школ, Ильяс занимался самообучением. Он изучил арабский язык, прочитал всех казахских классиков и научился играть на домбре. Мальчик изучил сотни казахских песен и принимал участие в айтысах — песенных турнирах. Ильяс всегда стремился к совершенству и с детства желал оставить след в истории своего народа.
В 1910 году Жансугуров поступил в Карагашскую неполную школу. Через два года, согласно старинным обычаям, женился на вдове родного дяди, но из-за постоянных разногласий с родственниками жены через два года брак распался. В это время Ильяс написал первые произведения — стихи «Сарыарка» и «Тілек».
Летом 1920 года Ильяс заканчивает курсы в Ташкенте и работает редактором газеты «Ак жол». Через год он возвращается в Казахстан и трудится в Белтоганской школе. Вскоре Жансугуров встречает свою вторую жену Аманше Берентаеву, и через год они женятся.
Молодая пара искренне верила в идеи коммунизма и вскоре обрела известность. Они мечтали об индустриализации Казахстана и убеждали других в светлом будущем. В 1922 году Ильяс стал директором Казахского института народного образования. Ни работа, ни семья не отвлекали поэта от основной деятельности — он продолжал творить.
Желая расширить свой кругозор, в 1924 году Ильяс поступает в Московский институт журналистики. В 1925-м после длительной болезни умирает беременная жена поэта. Трагедия больно ударила по писателю, ведь, как говорили близкие, супругов связывали сильные чувства. В память о жене Жансугуров пишет лирическое стихотворение «Прощание с любимой».
Деятельность в Москве принесла Ильясу всесоюзную славу и большое влияние в республике. В 1928 году он устраивается на работу в газету «Еңбекшi қазақ». В 1932 году Ильяс стал председателем Союза писателей Республики Казахстан. Он принимает активное участие во всесоюзных съездах писателей, продвигая казахскую культуру и литературу.
В 1934 году его назначают главным редактором Казполитиздата. За это время Ильяс успел жениться и развестись со своей третьей женой Фатимой Торебаевой. В 1932 году поэт женился на Фатиме Габитовой, вдове Биляла Сулеева. Фатима стала настоящим успокоением поэта. Они вырастили трех сыновей (двое сыновей были приемными от первого брака супруги) и двух дочерей.
В августе 1937 года Жансугурова арестовали. По доносу Ильяса обвинили в антисоветской деятельности, попытке национального восстания. Уголовное дело было настоящей насмешкой над поэтом: человек, годами отстаивающий советскую власть, писавший поэзии и мечтающий о коммунизме для казахских рабочих, обвинен в антисоветской деятельности — ироничный сюжет для трагикомедии.
Во время репрессий мало кто вспоминал о логике — поэта приговорили к расстрелу. Приговор привели в исполнение в феврале 1938 года. Незадолго до расстрела к Ильясу приезжала жена с новорожденным сыном Болатом. Говоря о судьбе сына, Ильяс с иронией сказал: «Будет лучше, если он станет сапожником. Пусть учится шить обувь — это лучше, нежели он станет поэтом и будет невинно осужден».
Интересный факт: некоторые произведения Ильяса после его ареста считались навсегда утраченными. Так, рукопись «Кулагер» изъяли при обыске, а все напечатанные экземпляры убрали из библиотек. После реабилитации друзья и родственники принесли семье Ильяса его рукописные произведения, которые хранили, несмотря на угрозу выселения. Один из родственников бывшей жены поэта подписал расписку об уничтожении рукописей, а сам зашил их в подушку и берег до своей смерти в 1980 году.
Долгое время о судьбе поэта ничего не знала даже его жена. Лишь спустя 20 лет вдове прислали короткую справку о расстреле мужа. В 1957 году Ильяса реабилитировали, признав жертвой репрессий.
За 43 года жизни Ильяс Жансугуров успел написать десятки произведений, ставших классикой литературы Казахстана. Он творил в разных жанрах, описывая жизнь казахов в драмах и стихах, даже пробовал себя в сатире, высмеивая отдельных советских деятелей, не имеющих ни малейшего понятия о кочевой жизни казахов.
Ильяс выступал за перевод классической литературы на казахский язык, сам трудился на этом поприще: многие произведения Горького, Маяковского и Лермонтова доступны на казахском только благодаря Жансугурову. Именно Ильяс перевел на казахский всемирно известный роман Пушкина «Евгений Онегин».
В произведениях Ильяса поднимаются сложные темы: промышленная революция в Казахстане, отношения русского и казахского народов, способ жизни и свобода казахов, а также отношения в семье и боль утраты. В его творениях гармонично объединены старые традиции предков и веяния новой эпохи.
В поэмах «Куй» и «Дала» — рассказывается о жизни казахов и особой душе кочевого народа. В центре сюжета поэма «Степь» — непростая история Казахстана. Она написана в лирическом стиле, объединяющем стихотворную форму «толгау» и особенности новой литературы того времени. В произведении «Бадырак» рассказана история батрака, судьба которого изменилась так же, как и власть в стране.
Поэма «Кулагер» — сильнейшее произведение классика. В нем Ильяс поведал лирическую историю о композиторе ХIX века Акане сери Корамсаулы. В основе произведения лежит реальная история гибели любимого скакуна композитора — коня по имени Кулагер. Жансугуров рассуждает о жизни народа, невосполнимой утрате и трагедии казахов. Поэт использует сильный литературный язык, поэтому «Кулагер» — классика литературы Казахстана.
Именем Ильяса Жансугурова названы улицы во многих городах Казахстана. Деревня Абакумовка переименована в Жансугуров. В Талдыкоргане действует музей поэта, и его имя носит главная магистраль города. Именем Ильяса Жансугурова назван Жетысуский государственный университет, а на пересечении главных улиц Талдыкоргана установлен памятник.
