ҚЫЛМЫС ЖАСАҒАН КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Жалдамалы кісі өлтіруге
тапсырысты азаматтық-құқықтық міндеттемелерді
орындамаған кезде де беріледі. Бұл кезде
туындаған мәселені шешуде криминалды
заңдарды басшылыққа ала отырып, тек қылмыстық
әлемге тән әдіс-тәсілдерді пайдаланады.

Ұйымдасқан қылмыстылық 
экономика саласына өз қызметін заңды түрде ауыстырса да өзінің
қолданып жүрген ыңғайлы әдіс-тәсілдерін
сақтап қалады.

Тапсырыспен кісі өлтіру
кезінде бастан кешіріп жатқан қиындықтарды
күш қолдану арқылы шешілуі жиі орын алуда.
Өзіндік әлеуметтік аурулардың пайда
болуы, олардың біздің қоғамымызда , сонымен
қатар барлық ауқымында орнығуында. Бұл
ауру өзінің басына түскен қиыншылықтарды
шешуде тез және оңай шешуге ұмтылуда
барлық мүмкіндіктерді пайдалану, соның
ішінде тапсырыспен кісі өлтіруді де пайдалану.
Елдегі жалпы моральдық ахуалы, мемлекеттік
құқық қорғау органдарының қызметінің 
төмендігі, қылмыстылықтың көбеюі, құқықтық
тәрбиелеудің төмендігі адамның іс-әрекетіне
деген жауаптылықты азайтады. Соның нәтижесінде
көбісі тапсырыспен кісі өлтіруге барады.
Қоғамның санасындағы моральдық нормаларға
деген құрмет көрсетпеушілік күшейе түсіп
жаңа қазақ деген тұлғалар пайда болды. 
Олар ұйымдасқан қылмыстық топтарда тұрады,
басқа тұлғаларға немқұрайлы қарайды,
өзін-өзі этикалық тұрғыда дұрыс ұстауды
білмейді және оларға құқық қорғау органдары
тарапынан әрекетсіздіктер байқалады.
Халықтың арасында олардың ар-намысын,
қадір қасиетін таптайтын тұлғалардан
қорғансыздық сезімі туындады. Осы көріністер
арқылы жеке өзінше физикалық күш қолданумен
кек алу немесе жалдамалы кісі өлтірушіні
жалдау арқылы дөптеген мақсаттарын жүзеге
асырды [27, 52б.].

Жалдамалы кісі өлтірудің 
себептерімен қоса оның жағдайлары да
қарастырылған. Көпшілік қабылдаған маскүнемдік,
нашақорлық секілді жағдайлар қылмыстың 
көптеген түрлеріне тән болып 
келгенімен, тапсырыспен кісі өлтіруге онша тән емес. Бұл кәсіпқой
емес тапсырыспен кісі өлтіруге немесе
тұрмыстық жалдамалы кісі өлітруге тән
қасиет. Егер тапсырыспен кісі өлтіру
қылмысы сәтсіздікке ұшыраса, онда қылмыс
орындаушысы да өзіне өлім сұрап алуымен
бірдей болады. Ал, маскүнемдікке, нашақорлыққа
салыну киллерлер үшін  өздерінің жалпы
адамзаттық қасиеттерін, кәсіби артықшылықтарын,
ыңғайлықтарын жоғалтып, физикалық, психологиялық
тұрғыда өз қызметін жүзеге асыра алмайды.

Соңғы уақытта шетелден
мәжбүрлі қоныс аударушылардан, эмиграцияланудың теріс нәтижелері
байқала бастады. Өткен өмірі белгісіз
адамдар Қазақстан Республикасының аумағына
мәжбүрлі қоныс аударушы немесе эмигранттар
ретінде келіп, жаңа ортаға дұрыс қалыптаса
алмай, көптеген қылмыстық әрекеттерге,
соның ішінде тапсырыспен кісі өлтіруге 
де барады [27,53б.].

Сонымен қатар моральдың,
ар-ождандың,  ұяттың, адамгершіліктің 
азаюына кино, бейне, аудио, баспа 
өнімдері ықпал етуде. Олар қаталдықты,
адам өмірін бағаламауды дәріптеп жастардың 
психикалық қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Теледидардан берілетін
көптеген телесериалдарға, көптеген фильмдерге
тыйым салуымыз қажет. Себебі олар арқылы
болашақ қылмыскерлер қалыптасады. Онда
қылмыстық әлемнің бірқатар беттері ашып
бейнеленіп көрсетіледі, сонымен қатар
ол сериалдар, фильмдер өзіне қызықтырып,
баулып алады. Адамдар ондағы әрекеттерді
көріп, өмірде сондай іс-әрекеттер істегісі
келеді. Әсіресе жастарды қызықтыру өте
оңай. Өздеріңізге белгілі Ресейдің «Бригада»
телесериалы шыққан соң жастар арасында
қылмыстылық саны көбейіп кетті. Олар
өздері «Бригада» секілді қылмыстық топтар
құрып, қылмыстық әлеммен байланысып кетті.
Ал құқық қорғау органдарының қолына түскенде
айтқаны «біз Бригадамыз, біз де сондай
боламыз» деген. Олар қылмыстық жолын
солай бастайды, олардың арасынан болашақ
жалдамалы кісі өлтірушілердің шығатыны
ғажап емес.

ХХІ ғасыр компьютерлік
техникаларға бай болғандықтан 
теледидарларға кейбір қажетсіз материалдарды 
көрсетуге шектеу қойылғанымен интернетке
шектеу қойылмайды. Оған кез-келген тұлға,
үлкені де, кішісі де  кіріп кез-келген бейнефильдерді
көре алады. Тіпті қазір компьютерлік
ойындардың көптеп шығуы, мемлекет тарапынан
дұрыс бақыланбауы да жас ұрпақты дұрыс
тәрбиеленуіне кедергі келтіріп отыр.
Көптеген ойындар өздерінің қаталдығымен,
барлығына  рұқсат етуімен ерекшеленеді.
Оны ойнаған тұлғалар осы компьютерлік
ойындар арқылы адамның өмірі түкке тұрғысыз
екен деп ойлап, тіпті сол компьютерлік
ойында жасаған іс-әрекетін өмірде де
жасағысы келеді.

Тапсырыспен кісі өлтіру
туралы көптеген компьютерлік ойындар да бар. Олар: «Assassin`s Creed», «Hitman», «Mafia»,
«Sprintell Sell», «GTA» және т.б. Бұл ойындар бірнеше
серия болып шығады және әлі шығу үстінде.
Ол ойындарды ойнаған адамдарда қызығушылық
пайда болып, оны ойнау үстіне ойнай түседі.
Онда ойнаушыға киллер ретінде рөл береді
және ойнаушы соның орнында болып сезініп,
іс-әрекет жасайды, өзін-өзі дамытуда тапсырмалар
алып, оны орындап, ақшасын алып, біліктілігіңді
арттырады, жаңадан қаруларды, жаңа техникалық
құралдарды сатып алады. Кісі өлтіру барысында
ойнаушыға кәсіби тұрғыда баға беріліп,
өз дәрежесін көтеру барысында жұмыс атқаратын
болады.  Сосын, ойнаушыға адамдарды
өлтірген кезде бостан-босқа өлтіріп қана
қоймай, ойнаушыны елге игі іс жасап жатқан
секілді көрсетеді. Бұл ойындарда барлығын
ақылмен істесе бәрі оңай сияқты етіп
көрсетіп қойған. Бұл компьютерлік ойындарды
ойнаған кез-келген жасөспірім, тіпті
ересектер де ойындағы «киллер» тұлғасында
болғанды қалайды. Олар психологиялық
тұрғыдан тапсырыспен кісі өлтіру қылмыстарына
дайын болып шығады. Себебі, онда қанды
да көреді, қылмыстың орындалу сатыларын,
қылмыстың істелуін, ұйымдастыру жоспарларын,
әдіс-тәсілдерін, қылмыстың жасалу мақсаттарын
компьютерлік ойындарда көріп, ойша өз
басынан өткізеді. Сонымен қатар мұндай
ойындар адамның ойлау қабілетін қысқа
уақыт аралығында тез жетілдіреді. Ойнау
барысында өз мақсатыңды іске асыру үшін
кез-келген ұсақ-түйекке мән беріп, жүздеген
нұсқаулардың ішінен ең тиімді бір нұсқасын
таңдауға дайын болады. Бұл ойындарды
ойнап болған соң физикалық түрде дайын
болса болды, ойыншы нағыз «киллерге»
тән қасиеттерге ие болып шыға келеді.
Компьютерлік ойындардың тапсырыспен
кісі өлтіру қылмысына осылайша жағдай
жасайды.

Тапсырыспен кісі өлтіру
қылмысына жағдай жасайтын құбылыс 
қару-жарақтың заңсыз айналымы. Әдетте,
бұл қылмысты жасау барысында көп жағдайда атыс
қаруын қолданады. Атыс қаруымен адамның
өмірін қию ең оңай тәсілдердің бірі болып
есептеледі. Себебі, қылмыс құрбанымен
жақындасуды қажет етпейді. Жақсы атқыштар
30 метрден, ал кәсіби киллерлероптикалық
снайперлік мылтықпен 1,5 км қашықтықтан
адамды атып өлтіре алады.

Жалдамалы кісі өлтіруге
итермелейтін жағдай ол байлыққа масыққан тұлғалардың кісі
өлтіруі. Олардың өмірде алға қойған мақсаты
жоқ, «ақша бар, бірақ мақсат жоқ деп жүргендер.
Олар жалдамалы кісі өлтіру қылмысын тек
қызық үшін жасайды. Сол үшін өздерін жаттықтырып,
денелерін шынықтырады, олар қару жарақтың
түр-түрін пайдаланады. Интеллектуалдық
деңгейлері де жоғары болып келеді. Қылмыстарын
жоғарғы деңгейде орындап ізін тез жасырады.
Оларға құқық қорғау тарапынан ешқандай
күдік тумайды, сондықтан олар сүттен
ақ, судан таза болып жүреді [12,60б.].

Жалдамалы кісі өлтіру қылмысына 
себеп болатын келесі жағдай ол,
криминалды сауда жасауда келіспеушілік 
туып, оны құқық қорғау органдары 
арқылы шеше алмайтын жағдай. Осыны мынадай факторлық тізбектермен
жалғастыруға болады: Қазақстандағы құқық
қорғау құрылымының кризистік жағдайы,
оның қызметкерлерінің материалдық қамтамасыз
етілуіндегі қанағаттанбауы; ақпараттарды
іздеудегі дефициттер; анықтау және тергеу
құрылымының шектен тыс жүктелуі; құқық
қорғау органдарының көптеген бөлімшелерінің
бір-бірімен жұмыс жасаудағы байланыссыздығы
мен жүйесідігі; технико-криминалистикалық
құралдармен әлсіз қамтамасыз етілуі;
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс-жүргізу
кодексінің дұрыс, толық жетілмеуі; куәлерді
қорғау бағдарламасының жоқтығы және
т.б. факторлар.

Жоғарыда айтылғандардан
мынадай қорытындыға келуге болады:

– экономикалық, қаржылық және саяси ықпал
ету аясындағы күрес;

–  ұйымдасқан қылмыстық 
топтар арасындағы күрес;

– банктерден, коммерциялық құрылымдардан
немесе өзге де шарттық міндеттемелерді
орындамау немесе ақшаны қайтармау;

– тапсырыспен кісі өлтірушінің өзін өлтіру;

Жалдамалы кісі өлтіру қылмысына талдау жасаған
кезде себептік факторлар мен салдарлық
немесе жағдайлық факторлардың арасында
нақты және әмбебап шекараны анықтауға
болады. Дәлірек айтсақ, біреу себептілік
қасиеттерге баға берсе, екіншісі жағдайлық
қасиеттерге баға береді. Бірақ екеуінің
мақсаттары бір жерден шығады [22,27б.].

Қылмыстылықтың себептілігін түсіндіруде, соның ішінде  «тапсырыспен»
кісі өлтіру қылмысы ақиқатты анықтауда
қиын қыстауларды бастан кешіреді. Тапсырыспен
кісі өлтіру – өркениеттіліктің өкілі
болып табылады. Оның пайда болуы атам
замандарда жатыр. Бірақ біз оның қазіргі
замандағы себептілігі мен жағдайларын
білеміз. Жалдамалы кісі өлтіру қылмысының
себептері де көп және оны жасайтын жағдайлар
да көп, сәйкесінше оны алдын алу жағдайлары
да көп.

3.2 Жалдамалы кісі өлтірудің
алдын-алудың негізгі бағыттары

Қазіргі таңда жалдамалы 
кісі өлтіру қылмысының саны күн санап 
артуда. Ол тек ұйымдасқан қылмыстылық
үшін ғана емес, барлық қылмыстылық үшін
мықты жүйеқұрылымдық элемент болып табылады.

Бүгінгі күндері жалдамалы 
кісі өлтіру түсінігінің детерминациясы
маңызды орынға ие болып, сыртқы қылмыстылықтың әлеуметтік құбылыстары
мен жағдайларына, оның өзіндік детерминациясына
ықпал етуде. Іс жүзінде біз бұл қылмыс
түрінің ішкі және сыртқы құбылыстарының
қарым-қатынасын өзгеруін бақылап отырмыз.
Бұл жерде жүйелік ықпал етудің маңызы
зор. Жалпы әлеуметтік құбылыстардағыдай
(жалпы, арнайы алдын-алу)  сияқты, кәдімгі
қлмыстылықтың, жекелеп алсақ жалдамалы
кісі өлтіруді жан-жақтан, қоғамдық, мемлекеттік
өмір арқылы толық қалпына келтіріп, декриминализациялануы
маңызды орынға ие болып отыр [22,64б.].

Сонымен қатар қылмыскерлерге тек профилактикалық
шаралар қолдану керек деп есептеуге болмайды,
оларға «төтенше» шара қолданатын уақыт
та келді. Тек қана мемлекеттегі, қоғамдағы
сауықтыру, декриминализация жасауда
аздық етеді.

Қазіргі кезде бұл 
қылмыс түрін белсенді түрде тұрақсыздандыратын күштер
арқылы жасалатын іс-әректтермен жоймаса,
оны ескерту арқылы, қоғамдық мораль оқу
арқылы тоқтату мүмкін емес. Не дегенмен
қылмыстың бұл түрі адам өмірін қиюға
бағытталған іс әрекетерден тұрады. Қылмыскерлер
қатыгездік танытады. Біз оларға сыпайы
түрде ескертеміз. Бұлай болмайды. Қатыгездікке
жол бермеуіміз қажет. Оларға өздерінің
қаруын қарсы қою қажет. Бұл қылмыс түрін
жасаған кезде мемлекет тарапынан үлкен
қысым көрсету, қорқыныш сезімі басым
болатындай шаралар қолдану қажет. Әрине,
мұндай шаралар қолданғанда адамның кейбір
құқықтары шектеледі. Сонымен қоса, төтенше
шараларымыз тек ұйымдаспаған, кәсібиленбеген
қылмыскерлерге ғана әсерін тигізіп, ал
кәсіпқой кісі өлтірушілер кез-келген
жағдайға жақсы дайындалғандықтан тығырықтан
шығу жолдарын оңай тауып кете алады [26,127б.].

Тапсырыспен кісі өлтіру
қылмысы ұйымдасқан қылмыстың ең
күрделі, көп қырлылығымен көрініс 
табатын, ұйымдасқан қылмыстың ішінде
өзіне ғана тән қалпы бар, жоғарғы 
коэффициентті және көлемді қылмыстық іс-әрекетті
атқаруға есептелген, өзіне ыңғайлы мақсатқа
жағдай жасайтын  элементі ретінде
өмір сүреді. Жоғарыда көрсетілген жүйе
Қазақстанда экономикалық, әлеуметтік,
идеологиялық және де қазіргі таңда саяси
жағынан да қамтамасыз етілген.

Осыған сәйкес жалдамалы кісі өлтіру қылмысымен күресте
төмендегі жағдайларға соққы береміз:

1) өзінің құрамында 
жалдамалы кісі өлтірушілері 
бар ұйымдасқан қылмыстық қауымдастықтарға,
топтарға;

2)  осындай ұйымдардың 
лидерлеріне, тапсырыс берушілеріне,
ұйымдастырушыларына;

3) қылмыстық капиталға;

4) сонымен қатар жалдамалы 
кісі өлтіру қылмысындағы қылмыс 
құрбанының зерттелуі, оның табылуына жол ашатын бағыттарға. Соңғысы бұл
қылмыстың алдын-алуға өз ықпалын тигізеді
[22,66б.].

Тағы бір айта кететін 
жағдай, бұл қылмыс түрімен күресте біз Қазақсатан Республикасының
Конституциясын, заңдарды басшылыққа
алып, заңның шегінен шығуға жол бермеуіміз
қажет. Біріншіден, төтенше шара қолданған
кезде субъектілердің көптеген құқықтары
шектеледі. Екіншіден, Қазақстан Республикасындағы
сот тек заңды тәртіппен ғана алынған
дәлелдемелерді қабылдайды. Демек, заң
аясынан шығу уақытты, күшті, қаржыны бос
жұмсау болып табылады. Жалдамалы кісі
өлтірумен күресуде мемлекеттің рөлі
маңызды орынға ие болады. Себебі, мемлекеттің
қолында қаржы мен мәжбүрлеуші институт
бар. Мемлекет қылмыстылықпен күрестің
негізгі бағыттарын айқындайды. Бірақ
бір нәрсені естен шығармауымыз қажет,
ол мемлекет жалғыз өзі ештеңе істей алмайды.
Мемлекеттің іс-әрекеті азаматтық қоғамның
барлық институтарымен байланысқа түсіп,
азаматтарымен әрекеттерімен үйлескен
жағдайда атқарылған жұмыс өз жемісін
береді.  Бұл фактіні әлемдік криминологтардың
барлығы мойындап отыр. Халықтың көмегінсіз,
қоғамның көмегінсіз жалдамалы кісі өлтіру
қылмысымен күресу мүмкін емес. Мемлекеттің
идеологиясы былай құрылуы тиіс, халық
қылмыстың бұл түрімен күресуде оның қоғамға
қауіпті екенін ұғынып, қандай зардап
әкелетінін біліп, құқық қорғау органдарына
жәрдем жасауға асығу қажет. Ал оны жасырып,
не жасыруға тырысу теріс қылық деп қабылдау
керек.

Жалдамалы кісі өлтіруді жалпы әлеуметтік алдын
алу жоспарында салауатты өмір салтын
құру (антинаркологиялық, антиалкагольдық,
антитабактық), адамның жан дүниесін байыту,
қиыншылықтарды заңсыз түрде шешуге қарсы
тұруға тәрбиелену, оңай ақша табуды мақсат
тұтпау секілді алдын-алу шаралары өте
жоғарғы маңызға ие. Жалдамалы кісі өлтіруге
қарсы күрес қоғамның қабылдаған саясатының
бір бөлшегі болуы тиіс. Және бұның негізі
ретінде адамның өмір сүруіне қалыпты,
қолайлы жағдай қалыптастырып, оның заңға
қайшы келетін көзқарасын, іс-әрекетін
алдын-алуымыз қажет. Осыған сәйкес, халықтың
құқықтық санасындағы құқықтық жағынан
оқытылуы мен тәрбиеленуін күшейту қажет.
Сол кезде  ғана халық ақты қарадан,
қараны ақтан ажырата біледі [23,38б.].

Жұмыссыздықтың азаюы,
жағымсыз психологиялық зардаптардың азаюына әкеледі.
Халықты заңды кірістермен табыс табуын
қамтамасыз етіп, олардың ішінде заңсыз
табыс табуға, оның ішінде ақша үшін адам
өлтіруге баруға жол бермеуіміз қажет.
Қылмыстық активтерді анықтап, оларды
заң жүзінде тәркілеу қажет. Ал, бұл үшін
мыналарды орындау маңызды: