А.байтрсынлы атындаы тіл білімі институты ож 811.512.122′ 373.21 олжазба ыында шімханова фарида мейрамханызы аза тіліндегі антропонимдерді лингвомдени жйесі 10.02.02 – аза тілі
К.Маркс, Ф.Энгельс неке мен отбасы алыптасуы туралы ебегінде алашы оамдаы руларды шыуын, оларды есімдеріні койылу тарихын ылыми трде кеінен сипаттайды:
«рбір руды белгілі бір есімдері немесе бірнеше сас есімдері болады, ол есімдермен бкіл тайпа ішінде сол руды зі ана пайдалана алады, ендеше рбір мшесіні есімі де оны ай руды адамы екенін крсетеді» – дейді Ф.Энгельс [30, 47 б.]. Осымен бірге, ертедегі рулар аттарыны хайуандар аттарымен байланысты боланын креміз. Ол туралы Ф.Энгельс: «Кейбір руларды аттары хайуандар аттарымен де аталатын болан. Сенеке тайпасында асыр, аю, тасбаа, ндыз, бы, балышы, кктан, бркіт деген сегіз ру бар екен. Халы аузындаы аыз бойынша, баса рулар аю мен бы атты рулардан тараан крінеді» [30, 49 б.]. Бл хайуандар аттары рі сол ру басыны есімдері ретінде жмсалан. Кейінгі этаптарда осы ру аттары адам аттарына ауысып отыран.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату шін арнайы ат беріледі. Ол ат бала туаннан со жеті кннен кейін ойылатын. Бастапы кездегі аттарды ана тілімізді тл сздерінен ойыландыы байалады. Мысалы: Брібай, ойлыбай, Жетібай, Алтын, Kміс, Kмісбек, Бектай, Барыс, тжан, Темірбек, Kнбек т.б. Байап отыранымыздай, бл есімдерді ойылуынан этномдени уж аныталады. Атап айтанда, ай мен кнге, тау мен зен, клге табынып сыйынуа сйкес мифтік таным негізінде алыптасан есімдер мыналар еді: Айслу, Айхан, Айдай, Kнай, Кнбек, Айкн, Таутай, Таубай, Kлбай, Kлтай, Брібай т.б.
Бл жай туралы трікмен ономастикасын зерттеуші З.Б.Мхаммедова: «древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена, восходящие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и животных» деп жазса, [31, 45 б.] збек антропонимикасы туралы Э.Бегметов: «Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангрил, уанышбек, Ойзада, Ойкон связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством поклонения и почитания людьми этих небесных и наземных «божеств», – дейді [32, 18 б.].
аза ономастикасыны негізін салушы алым-маман Т.Жанзаовты зерттеуінде аза есімдері туралы маалалар ХІХ асырды екінші жартысынан шыа бастааны, ондай алашы маалалара А.Е.Алекторовты, А.Диваевты клемі жаынан тым шаын маалалары жататыны крсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алашы маалаларды бірі академик І.Кеесбаев аламынан туан. Біра бл маалада аза есімдеріні таза лингвистикалы сипаты, атап айтанда, дара, біріккен тлалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилияларды осымшалары жне оларды жазылуы, орфографиясы сз болады. Ал, аза антропонимдеріні этномдени леуметтік мнін ашатын тілдік деректер академик І.Кенесбаевты «Фразеологиялы сздігінде» молынан кездесетіні белгілі. Ол жмыс зерттеу барысында дйек ретінде пайдаланылды [33, 82 б.].
Профессор С.Аманжоловты мааласы кісі аттарыны сздік ора тндігі, жеке зерттеу объектісі болатыны жне оларды шыу, ойылу ретіне арай топтастыру, жіктеу мселелеріне арналан.
Бл мселені наты дйектелген тжырымын алым мааласында былайша тйеді: «… жер мен су аттарын алса та, кісі аттарын алса та, оларды жасалуында белгілі бір задылыты барын байаймыз. Мндаы кісі атыны зі тоыз жол яки тоыз масата тірелетіні крінеді. Тоыз жол дегендерімізді бірі – адамзатты жасы мір сргісі келуіне байланысты. Бл масата жету шін ата-анаа з баласына е жасы, е белгілі, ататы адам сол дінні бастытары, я сол дін шін крескендер болып крінеді. Мысалы, ислам дінін абылдаан жрт шін адірлі, ататы адам сол дін шін крескендер болып крінеді. Сондытан мсылман діндегілерді аты бірде таза Мхамед, али, Омар, Оспан, Ахмет, Сады болып келеді (Мхамедсады, Сапарали, ожахмет, т.б.)».
Халыты танымны е асан крінісі шын мнінде, адамдарды есімдері, оларды ойылу тарихы. Сондытан да сбиге атты сол улеттегі лкен не болмаса аса беделді адамдара ойдыруды себебі де этникалы салт-дстрді, дет-рыпты айаы. «Тоыз жолды шіншісі – баланы мінез-лы жасы болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, жібектей болсын десе, ызды атын Жібек ояды. Жомарт болсын десе, баласына Жомарт я Мырза деген ат ояды…» [34, 368 б.].
Профессор. Мсабаев,. Айдаров ебектерінде кне тркі есімдері, тілдегі сздер мен кісі аттарыны жасалу задылытарындаы састы, ондаы кішірейткіш, еркелеткіш, лайтыш жрнатарды ызметі, зіндік ерекшелік сипаттары берілген. Тілдегі осы зекті мселеге проф..Мсабаевты «аза тіліндегі кейбір кішірейткіш жрнатар» атты мааласы арналан [35, 112 б.]. Автор кісі аттарындаы еркелеткіш -ш, -ан, -жан, -тай трізді жрнатарды семантикасы мен функциясын саралайды.
Бдан рі антропонимика саласыны аза тіл білімінде дамуы оны табиатын анытауды тередете тсті. азастан картасындаы кптеген елді мекендер, оронимия (тау, шы, шоы, тбе атаулары), гидронимия (зен, су, кл, ды, бастау атаулары), микротопонимия (сай-сала, жайлау, шабынды, ыстау атаулары) кісі аттары мен фамилиялардан ойылан атаулар. Бл екі ылым арасындаы састы пен тыыз байланыс (антропонимика топонимика) А.бдірахманов,.оашбаев, Е.ойшыбаев, В.Н.Попова, О.Султаньяев ебектерінен аны крінетіні аза ономастикасында атап крсетілген. Мысалы, А.бдірахмановты ебегінде кптеген орта есімдерді этимологиясы талданып, тарихи маынасы ашылады. Бкілодаты конференцияларда жасаан баяндамалары арылы алым ебегі кеінен олдау тапты, мні аныталды.
Профессор Т.Жанзаовты аза антропонимдер рылысыны жаарып, кбейе тсуіне сер еткен деп крсеткен леуметтік мдени факторыны бірі ислам дініні тарауымен байланысты. алымны атап крсеткеніндей, Х асырдан бастап ислам діні аза даласыны ткпір-ткпіріне тарап, ммкіндігінше сіісе бастайды. Сйтіп, мсылман дініні ыпалы кшті болып, трмысты, оамды жадаятты барлы саласына серін тигізді.
Антропонимдерді этномдени, леуметтік мнін, мазмнын сипаттайтын жатты ызметін анытауды азіргі антропозектік баыттаы зерттеулерде мні ерекше.
Мысалы, олданудан лдеашан шыып алан, біра тілімізге тн, жалы есім сздер антропонимияда саталып отыр. Мселен, Арда, Байсал, Ораз, Жора, Жекен т.б. Демек, антропонимдер арылы берілетін апаратта зіндік ерекшелік болады. Балаа ат ою р халыты зіндік дниетанымымен, салт-дстрі мен наным-сенімдерімен тыыз байланысты. Мысалы аза халында: Абзал, Масат, Нрлан, Айгл, Азамат, Айбек, Дулет, Дархан, Бекслтан, Айнр, Кнслу, Глім, Слушаш, Глнар, Назгл, Айдана т.б. кптеген атаулар игі масатымен ойылан. Бл атауларды астарында ата-анасыны, ат ойан адамны баланы бойында осы сздерді маынасында бар жасы асиеттері мол азамат болсын деген арман-тілегі, ниеті жатыр.
Кейбір есімдер баланы туан уаытымен наты жадайымен байланысты ойылады. Мселен: Наурызбай, Майгл, Маусымжан, Маусымбай, азанбек, атарбай сияты есімдер баланы туан (уатысымен) тікелей байланыстырып ойылан. «Наурыз» мейрамы, «Жеіс кні» мерекесі кндері туылан балалара да Наурызбай, Жеіс, Жеісхан, Жеісбек сияты ат ойлады. Ал Мегл, Меслу, алдыгл, алдыбек сияты есімдеріні меі, алы бар нышанды балалара ойылатыны белгілі.
Проф. Т.Жанзаов аза есімдерін табиат былыстармен байланысты есімдер, мал шаруашылыына байланысты есімдер, асыл металдара байланысты атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туысты атаулармен байланысты есімдер, жер-су аттарына ойылан есімдер, трлі таам аттарына байланысты есімдер, таы адар мен й хайуандары жне стара байланысты есімдер деп, он лексика-семантикалы топа жіктейді [12, 40 б.]. Осы ебекті жне содан бастау алан осы тектес зерттеулерді (Ж.Смалова, Д.Керімбаева, Ж.Аабекова, З.Жанабылова т.б.) нтижесінде аза антропонимдеріні лексика- семантикалы топтарына негіз болан мынандай дереккздер мен этномдени факторларды крсетуге болады:
1. аза антропонимиясын байытудаы фольклорды орны ерекше. Кейбір фольклорлы жалы есімдер жоары образдылыымен, жоары дрежеде типтене отырып, жалпылтты символдара айналады. Мндай фольклорлы есімдер жалпылта танымал болады, лтты мдениетті негізгі тжырымын білдіреді. Мысалы: обыланды батыр, ыз Жібек т.б. ертегілер мен аыз-гімелер кейіпкерлер аттары.
аза ертегілеріндегі антропонимика рамын шыыс фольклоры мен мдениетіні ыпал еткендігін байауа болады. Сондытан мнда Ескендір, Рстем, Фархад, Шырын, Слеймен, Дуіт т.б. шыысты ректегі есімдер олданыс табады. аза иссалары мен дастандарында араб-парсы тектес антропонимдер кптеп кездеседі.
2. азаты ке байта даласы, оны р тасы мен блаына белгілеп ат коюы – ата-бабамыздан келе жатан лтты дстріні бірі. Осы жер, су, тау, зен, ала аттарын зерттейті ылым топонимика. Топонимдерді рамында жеке есімдер мен фамилиялар те кп кездеседі Мысалы: Аякз, Жамбыл, Нияз, Абай т.б. Кптеген кісі аттары мен фамилияларды гидронимиялы (кл, зен, су, ды) аттаулардан жасалан мысалы: орыс тілінде Донской, Невский, Азерин, Прудников, Волгин т.б. аза тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kлбай, Ілебай, Kегенбай, Орал т.б.
3. ай тілді болсын антропонимиялы азына байлыы тек тл есімдер ана емес, баса тілден енген антропонимдер де райды жне оларды жалпы антропонимиялы ордаы лесі мол болады. аза тіліндегі араб текті есімдер арабтарды мдениетіні, салт-дстріні жне дініні енуімен байланысты. Жалпы араб текті аза есімдеріні аза антропонимия орындаы жалпы саны – 2000 деп алса, оны 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі йелдер есімін райды. Алланы кркем есімдері мен пайамбарлар аттарына байланысты есімдер: Аллаберген, Абдулла, Али, Маммет, Kрім т.б. мліметтер Ж.Аабекованы жмысынан алынан.
4. Жабайы адарды, старды атаулары кісі аты ретінде ойылып отыран. Еркіндікте, бостандыта жретін, арулы рі жйрік саналан. Жабайы хайуандарды аттарын бала кшті, арулы болсын жне солардай еркін мір срсін деп ойан. Мысалы: Арыстан, Бркіт, Жолбарыс, араат т.б. Ата-бабамызды негізгі ксібі мал шаруашылыы боландытан да трт тлік мала байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Тйеге, ойа, немесе жылыа бай болсын деген масатпен трт тлік мала байланысты балаа ат ойан. Мысалы: ойшыбай, Жылыбек, Нартай, Малбаар, Жылыайдар, Абота, Жанбота, Тйебай, Бурабай т.б. [36, 18 б.].
5. аза халы ерте кезден-а аспан жлдыздарын бір-бірінен ажырата білген, рі мифтік таныма сйкес табынан. Осымен байланысты аспандаы жлдыздар сияты жары болсын деген маынада кісі есімдері ойылан: Шолпан, Есекыран, ркер дел атаан Табиат былысына байланысты атаулары табынып сыйыну нтижесінде шыан есімдер мысалы: Нрслу, Нржан, Айслу, Кнай, Айжары т.б. Осы былысты болуына бастама болсын деген маынаа байланысты: Таусоар, Айтуар, Кнтуар т.б.
6. Тарихи айраткерлерді, хандарды, белгілі аын-жазушыларды, ататы батырларды есімдері аза тілінде олданыста. Осы йігілі, беделді тлалар сияты аылды, парасатты, айраты болсын деп ат койан. Шынысхан, Махамбет, азыбек, Скен, Жамбыл т.б. Сол батырларды аылшысы, мірлік сйген жарлырыны аттарыны ыз балаа ояды: Назым, Айман, Жібек, Глдана т.б.
7. Кшпелі халыты трмысы мен мір тіршілігіне ажет заттарына байланысты есімдер: Kиізбай, Тоаш, Сттібай т.б. Сондай-а материалды игіліктер, й бйымдарына байланысты ойылан аттар да кп кездеседі. Ертеде байлы негізгі боландытан, бала бай, хан, мырза, бек, слтан болсын деген маынада койылан аттар: Баймырза, Бекслтан, Асылхан, Слтанбек т.б.
8. Ал ымбат металдара байланысты ойылан аттар аза халыны те ертеден-а алтын, кміс, болатпен таныстыын крсетеді ымбат металдарды атаулары, зергелік істер мен шеберлік нерге байланысты кісі аттары: Алтын, Kміс, Монша, Маржан, шекей, Сырабай т.б. азаты дстрлі ару-жараа байланысты кісі аттары: ылыш, Сада, Айбалта, Найза т.б.
9. р трлі ырыма байланысты ойылан аттар. Бала слу, крікті, сйкімді, бойша, мінезі ашы, жомарт болсын деп Жамал, Суле, Аылжан, Жомартбек т.б. Бала тратасын, кз тимей лімнен аман болсын, мір жасы за болса екен деген маынадаы аттар: Трар, мірза, Жанза, Мыжасар т.б. Кптен баласы болмай жрген отбасында немесе кп бала болсын деген тілекпен ойылатын есімдер: уанды, Саынды, Тілепберген, Сйіндік, Жалас, Ілес, лас т.б.
10. Ру, ел, халы, лт атаулары негізінде жасалан есімдер: Дулат, Ноай, Арынбай, ырызбай т.б. аза есімдеріні біразы крші туыстас халытар аттарыны да жасалып отыран. Олар: Орысбай, Ойрат, т.б. Адама блайша ат оюды басты себебі – аза халыны аты аталып отыран халытармен за асырлар мдени байланыс, арым-атынас жасап, досты, туысты ынтымата боланында.
Осымен байланысты М.уезовты «Абай жолы» эпопеясыны тілін жйелеп зерттеген проф. Е.Жанпейісовты «Этнокультурная лексика казахского языка» ебегіні аза тіл біліміндегі этноантропонимия саласын алыптастыруда маызы ерекше [37, 175 б.]. Осы ебекті негізінде «Абай жолы» эпопеясындаы кісі есімдерді мынандай лексика-семантикалы топтара блуге болады. Араб-парсы тілдеріне енген есімдер: бді, бдіапар, бдіжміл, бдірамат, бдірахман, бділда, біласым, нуар, лима, білманср, білмжін, ліш, лішер, лі, лім, лімбай, лімбек, ліимжан, утлип, ріп, ліман, лімл, лжаппар, ли, лия, лизаде, лмаамбет, лммбет, сма, шім, шір, шірбай, сет, сия, лмен, сел, Ахмеди, Абдолла, Афрасияб, Афтап, Асхат, Ахмет, Бтим, Баила, Бісмілда, Балан, Глжмила, Гланыс, аббас, абдол, абдолла, абдулжаппар, абитхан, абиден, азиз, азиза, ани, айни, али, алия, айса, байдолла, Данияр, Дмежан, Дулет, Дуіт, Дуітпай, Есдулет, Есболат, Жамал, Жмила, Жауар, Жаппар, Зур, Зура, Заира, Зариф, Зуре, Зейнеп, Ислм, Камал, Камали, Камила, Кдіржан, Ккітай, Кмли, Кмшат, Крім, Клпаш, Клпан, Клиза, Клия, Клшат, абас, абдеш, абдол, адыр, адырлі, адырл, али, алидолла, амза, анипа, апиза, асен, асым, асымбек, асымжан, асыман, сайын, напия, Мадияр, Млік, Млике, Млі, Млікаждар, Мулен, Мекапар, Мекіл, Маауия, Марипа, Мса, Мстапа (Мстафа), Мхамбеткрім, Мхамедияр, Мхамед Хайдар, Мхаметжан, Мхтар, Мслім, Мсірлі, Насыр, Науаи, Науан, Нафиса, Нзипа(Назипа), Назым, Назымбек, Науан, Низами, Нияз, Нрали, Нематулла(Нематуллин), Нтфолла, Ораз, Оразалы, Оразбай, Оразба, Оразке, мірлі, Пкизат, Прман, Прмен, Рабиа(Рбиа), Рамазан, Рахила, Рахман, Рахымжан, Рашид, Рашидад-дин, Рш, Розахон, Рстем, Сафиат, Сахип, Саяділ, Сбит, Сду, Сдуаас, Скен, Слима, Слім, Слімжан, Сліман, Смен, Сеит, Сеитали, Сейіт, Сейтбаттал, Сеитан, Сейполла(Сейфолла), Слм, Смайыл, Таир, Ули, Улихан, Усила, мбетлі, Файзырахман, Фархад, Фатима, Фзули, Фирдоуси, Хадиша, Хайдар, Хакима, Хакімжан, Халил, Халима, Халиолла, Хамит, Хасан, Хасен, Хасейін, Хмза, Хисрау, Хожа Хафиз, Хсайын, Шаидулла, Шаймардан, Шара, Шарапат, Шарафия, Шарипа, Шахмет, Шаяхмет, Шкір, Шмил, Шмші, Шмси, Юсуп.
Ай, нр, кн сзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала, Айшат, Айшуа, Айбарша, Айбас, Айбек, Айыз, Айдапкел, Айдар, Айдарбек, Айдос, Айжан, Айни, Айкміс, Айман, Айманкл, Айпара, Айса, Айслу, Айша, Айшакл, Кнслу, Кнту, Кнбала, Кнекей, Кнікей, Нралы, Нрбай, Нрали, Нраным, Нрбай, Нреке, Нржан, Нрила, Нрке, Нран, Нрара, Нрат, Нрожа, Нрлан, Нрлыбек, Нрмаамбет, Нрмамбет, Нрпейіс, Нртаза, Нртай, Нртас, Нршайык.
Бек, бей, бай, мырза, слтан, хан, батыр, ер сздерімен тіркескен есімдер: Бек, Бекбай, Бекбау, Бекберген, Бекбол, Бекболат, Бекежан, Бекей, Бекен, Бекет, Бекадыр, Бекмаамбет, Бектас, Бектен, Бектоай, Бекхожа, Бейазы, Бейсек, Бейсембі, Бейсембай, Бейімбет, Бейсен, Байділ, Байбосын, Байбрі, Байблан, Байара, Байла, Байдалы, Байділда, Байжан, Байжман, Байжігіт, Байккше, Байадам, Баймаамбет, Баймамет, Баймрат, Баймрын, Байназар, Байсал, Байсары, Байсгір, Байтас, Байтоа, Байторы, Байтре, Байтя, Байза, Байшуа, Байымбет, Байымбет, Байып, Байысбай, Мырзабай, Мырзабек, Мырзал, Мырзатай, Мырзахан, Слтан, Слтанмахмт, Ханзада, Батырбай, Батыран, Батыраш, Ербол, Ералы, Еразы, Ерден, Ержан, Ержігіт, Еркімбек, Еркін, Ерман, Ермса, Ерімбет, Ертстік.
Жан, тай, сздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота, Жаназы, Жанайша, Жандарбек, Жандос, Жанкісі, Жансейіт, Жансгір, Жантас, Жантемір, Жантре, Жанза, Жаныс, Жаныспек, Тайбала, Тайар, Тайла, Тайлапай, Тайман, Тайша, Тайыр.
ымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын, Алтынай, Алтынбек, Алтынсары, Айдос, Ерболат, Есболат, Жаппас, Керей, Дулат, амбар, арабас, ожа,уанды, уатжан, ызай, Мамай, Найман, Олжай, Сйіндік, Топай, Тре, Шор т.б.
Осымен байланысты жоарыда атап крсетілген антропонимия мселесін тіл мен лт, тіл мен мдениет сабатастыында зерттейтін жаа баыт, жаа сала – этноантропонимика. Оны алашы ылыми негіздері профессор.айдар, Е.Жбанов,.міралиев, Е.Жанпейісов сияты алымдарды ебектерінен басталады. Наты айтанда, этнонимдер (ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалан есімдерді ылымда этноантропонимия (Т.Жанзаов) деп атайды [38, 85 б.].
Бл термин антропонимияны бір тармаы болып саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халы аттары мен кісі аттарыны зара байланысы, ауысу процесі тарихи – дуірлермен штасып келе жатан былыс.
Проф..Жбанов кптеген аза есімдеріні тек этномдени сипатымен оса этимологиялы тркінін де анытайды. Осымен байланысты «жуыты» жне «аулаты» деген терминдер сынады [39. 61 б.].
Жалы есімдерде жуыты тенденциясы те аз. Ал баса сздер, сіресе, жалпы есімдер ондай емес. Жуыты тенденциясы сзді трлі алыпа тсуін тсайды. Сондытан жалы есімні аз згеретін себебі оны сз бен сзді айырып, нерлым, сатпау масатына байланысты. Аайынды кісілерді аттары бір тбірлі сздерден болуы шарт емес. Бларды грамматикалы жаынан бірдей табалануы шарт емес. йткені, сзді жаынын табалау масат емес, айта оларды басалыын білдіру шарт. Сондытан жалы есімдер аулаты тенденциясымен тез йлеседі.
Соны нтижесінде жалы есімдерден болан сз тбірлері згеріп отырады. Мысалы, лдеалай екі трлі айтылып кеткен бір жалы есім кейде екі кісіге ат бола кетеді (али, ли, али, алима, Мханбет, Махамбет т.б.); кейде бір атты (есімні) кіші формасы да з алдына дербес ат болып кетеді (Ман, Маш, Шонан, Шонты, Шонай).
Сонымен бірге есімдерді этимологиясын анытайды: шон тбірі ошантай дегендерде – шон. Натуралды шаруашылы кезінде кнек, талыс сияты теріден жасалатын ыдыстарды бір трі шон деп аталан.
Бар жырауды:
Сен бзау терісі – шншіксі,
Мен гіс терісі – талыспын, –
деуі бан длел (шншік – кішкене дорба, кішкене ап, ХVIII.дебиетінен). Ираннан кездеме алып, дорбаны матадан жасайтын болан да, оларды аты азата алта болып абылданан. Сйтіп мес, саба, торсытан басалары ыдыс маынасын жойан. Ошантай – о-др салатын, ошарды масынан бітеу сойып алан тері алта.
алым Бтима – Бтіш, Глйім – Клш, Марипа – Маыш сияты сздерді райсысы з алдына дербес жалы есімдер мен етістіктерде бола бермейді; кішірейту формасы болмаандытан, тбірден блініп баса бір сз жасалмайды, жасалса да сирек, онда да за замандар ткеннен кейін, жаа заман ымы ескі заманнан згеше боланда ана жасалады. Мысалы: парсыны оразын «кішкене ата» деп таныандытан теш деген сз шыан (татардан келген). Брын іші уыс затты брін кбін деген, кпшек пен келіншекті оларды тбіріндегі сздерді кішіреюі деп танымай, басаша таныан. Жалпы есімні блай болуы рі састыын, рі айырмасын білдіру ажет болан. Ал жалы есімдерде олай емес, оларды кішірейген сыарлары туынды сз трінде болады (Мырза, Мырзаш); мндай сас сздерді басалыы сол есім иелеріні кесіні аты мен фамилиясынан айындалды.
аза есімдеріні этномдени сипаты проф..Жбановты пайымдауынша, бір йді, ия, туыс балаларды ат оюынан да крінеді: «азата бір кісіні баласы екендігін крсететін састы кріністері де бар. Оларды йас атар дейміз (Опа – Сапа, Шамали – Мфтиали). Бл тбірлестігін кргеннен емес, лексика жаынан тбірін жаындату емес, йастыын жаындату жолымен ана жасалан (Опа-берік, Сапа-ызы). Сондытан жоарыдаыларды аса ету шін аллитерация, ассонанстар шыан» [39. 98 б.].
Ал, аза есімдеріндегі тотемдік мн де алым назарынан тыс. алмаан: «Жаа маына демекші, біратар айуан, а брыны дайымыз. асырбай, Тйебай, лынша деп ат оюымыз соларды ардатап, астерлегенімізден. Мндай ылы орыстар да бар. – Собакевич, Волков, т.б. Мндай сздерді зі аланымен мазмны жаарып, згеріп отырады. Америка елінде кесірткеге тимейтін халы лі бар. Адам табиатты танып, білген нрсесін актив, пассив деп жорамалдаан».
Проф..Жбановты тек аза антропонимдік жйесіні валенттілік (тіркесімділік) теориясымен атыстылыы трысынан сипатталаны ана емес, жалпы синтаксис теориясына зіндік лес осан мына тжырымдарын бізді жмысымызда атап тпеу ммкін емес: «Правда, единичны случаи сохранения предпологаемого древнего порядка слов. Иначе и быть не могло, ибо господство новой нормы могло осуществиться после того, как была вытеснена старая. Поэтому и там, где определние стоит за определяемы, наше грамматическое мышление не всегда в состоянии это видеть, более того, оно способно превратить определение в определяемое и наоборот. Быть может, такие странные сочитания, как Кнслу (Солнце красивое), Айслу (Луна красивая), Таслу (Утренняя заря красивая), встечающиеся в традиционных личных женских именах, или аналогичные им мужские имена, вроде: Кнжары (Солнце светлое), Айжары (Луна светлая), Тажары (Утренняя заря светлая), и были образцами такого расположения слов, при катором определения, выраженные прилагательными слу (красивый) и жары (светлый), следовали за определяемыми кн (солнце), ай (луна) и та (утренняя заря). Подобное допущение более вероятно потому, что здесь в последних компонентах (слу и жары) нет возможности усматривать сказуемое, а в первых (кн, ай, та) – подлежащее, так как сочетания, составляющие личные имена, крайнее редко принимают форму предложения, вроде: Жыл келді (Весна наступила), ожам берді (Мой хозяин пожаловал) и т.д. Чаще всего личные имена, будь они простые или сложные – безразлично – представляют собой выражение либо атрибута некой субстанции, либо предиката некоего субъекта. В первом случае субстанцией, во втором – субъектом мыслится лицо, носящее имя. Так что полный перевод вложенных в вышеперечисленные имена мыслей может быть таков: «(это) – красивое солнце», «(это) – светлое солнце» и т. д.
Бывает также, что личные имена выражают идеал. В таком случае они означают: «(пусть это будет) красивое солнце», «(пусть это будет) светлое солнце». Словесно выраженной формой такого осмысления личных имен являются женское имя лбосын – «пусть будет (это) сын», мужское – Жанбосын – «пусть будет (это) душой», Жанбол – «будь душой» и т.д.
Личные имена Кнслу, Айслу, Таслу, Кнжары, Айжары, Тажары не могут быть ситаксическим расшифрованы в пределах современных норм, т.е. как сочетание определения с определяемым, предшествование первого второму, потому что существительные теперь не употребляются в качестве определений, когда определяемым должно быть прилагательное. Исключение составляют образования типа ойшы торы, букв. пастух гнедая, т.е. пастуший гнедко, бйгі крен, букв. скачка рыжая, т.е. скаковая рыжая. Но механизм подобного исключения ясен.
Сонымен бірге алым кптеген сын есімдерді аза тілінде белгілі бір жадайда ана, олданыса сйкес заттанатынын жне сонымен бірге кптеген есімдерді рі зат есім, рі сын есім ретінде болатынына назар аударады (Байларды, лауазымдарды, ртрлі ксіп иелеріні, т.б аттары).
оамда леуметтік орны бар, жадайы бар адамдарды аттары. Оан мысал ретінде аза танымына сйкес тсінілетін бай, батыр, слу сздерін келтіреді. Наты айтанда, бай – «т» дулеті мол адам (сын есім), рі аза трмысындаы леуметтік жікті анытайтын атау (зат есім). Батыр – рі ержрек, батыл адам (сын есім), рі леуметтік топты кіліні атауы (зат есім) т.б.
Сондытан, осы тектес есімдерді жоарыда аталан асиеттеріні, оларды адам есімімен тіркескен кезде мні бар екен. Атап айтанда, осы жалпы есім мен жалы есімні айсысы сол ата тн белгілі анытаса, сол кісі есімдеріні анытауыш болады. Мысалы, Маман бай, Ктібар батыр, Айман слу, ыз Жібек т.б.
Профессор Е.Жбановты тжырымдауынша: «тілді сздік рамыны алуан трлі салалары секілді антропонимдік атаулар мен этнонимдерді, леуметтік топтарды жыр-дастандарында саталан жина аты іспетті «ара ыпша обыланды» трізді эпонимдерді, яни, эпос аармандарыны генеалогиялы тегін танытатын есімдерді зерттеп, оларды кркемдік сырына, табиатына зер салу леуметтік лингвистиканы бгінгі тадаы міндеті» [40, 126 б.].
Тіл білімінде жалы есімдерді зерттеу барысында леуметтанымды тіл біліміні гендерологиялы саласын, негізінен, мынадай баыттарды арастыру ажет:
1) Семантикада бір тілді баса тілдермен салыстыранда ер адамдар жне йел есімдеріні састытары мен айырмашылытары.
2) Ер жне йел адамдар есімдерін статистикалы трыда талдау.
3) Бейресми есімдерді жыныса атысты зерттеу.
Гендерология мселесі – тіл білімінде жанадан зерттеліп жатан сала. Бл туралы И.Г.Ольшанский, А.В.Кирилина: «Гендер: лингвистические аспекты» атты мааласында: «Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге внимания – культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских и женских качествах – все то, что переводит проблематику пола из области биологии в сферу социальной жизни и культуры» деп жазады [41, 133 б.].
Т.М.Абдрахманованы зерттеуіне араанда лаап есімдері аза, орыс, неміс тілдері бойынша оларды кбі ер адамдара ойылады. Бл р тілді зіне тн ерекшелігін бар екенін крсетеді. Неміс жне орыс тілдеріндегі лаап атаулар жыныса байланысты згешеленеді, ал аза тілінде бл ерекшелік байалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне тн. Бл ерекшелік дейді автор: «ер адамдар мен йел адамдарды мінез лына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде йел адамдар ер адамдармен салыстыранда жмса мінезді, нзік жанды, инабатты болады, сондытан да йел адамдара кп лаап аттар ойылмауы керек» Осы зерттеуде аза, орыс, неміс есімдері арастырылан, соны нтижесінде ер адамдарды бейресми есімі – 70 – пайыз, ал йел адамдарды бейресми аты – 30 – пайыз [42, 129 б.].Сонымен, арастылып отыран тілдерде лаап аттарыны саны йел адамдара араанда ер адамдара біршама кп ойылады. орыта келгенде, бл ерекшелік тек биресми есімдерге ана тн емес, ер адамдар мен йел адамдарды ресми есімдеріне де тн.
Демек, антропонимдер жйесіні азіргідей ежелгі заманда да ерекше леуметтік-мдени мні болан. Бурят тіліндегі антропонимдерді зерттеген алым А.Э. Митрошкина мны былай деп крсетеді: «Имя рождалось как слои и их предметных атрибутов. Имя не только имеет функцию обозначения индивидов для удовлетворения практической необходимости общения а пределах определенных социумов, но и сложным образом отражает, фиксирует состояние их культуры» [43, 107 б.].
Бл сонымен бірге антропонимияны динамикалы сипатын да длелдейді. Тркі антропонимикасын зерттеуші алым В.У.Махпировты ебегінде ол туралы былай тжырымдалан: «Для исследования основных закономерностей формирования и функционирования древнетюркской ономастики необходимо рассмотреть этнокультурную и политическую историю древних тюркоязычных народов, поскольку многие факторы данной истории оказывали решающее влияние на ономастическую систему, которая живо реагировала на различные изменения в этносоциальной, экономической, политической жизни тюркского общества, четко фиксируя в своей структуре смену территорий, характер изменений в политической и социальной сфере, культурные и экономические метаморфозы, коими богата история тюркоязычных народов древности и средневековья» [44, 302 б.].
Антропонимдік жйені ызметі рбір оамны леуметтік-экономикалы жне мдени рісіні дамуымен штасып жатады жне жан-жаты апарата ие. Осымен байланысты «аза ономастикасы. Жетістіктері мен болашаы» атты осы саладаы зерттеу нтижелерін орытып, болашаын бадарлаан Т.Жанзаов пен.Рысбергенні ебегінде антропонимияны леуметтанымды зерттеу нысанын былайша анытаан: «1) тіліміздегі антропонимдік жйені алыптасып дамуы мен ызмет аясыны жалпы мселелерін теориялы рі методологиялы трыдан зерттеуді жалпы проблемалары; 2) антропонимдерді ттас бір жйе ретінде зерттеу; 3) кісі аттарын леуметтік-оамды, тарихи категория ретінде арастыру; 4) кісі аттарыны пайда болу, жойылу задылытарындаы тарихи-леуметтік жадайларды себеп-салдарын анытау; 5) кісі атарыны сйлеу тілі мен жазба тілдегі ызметін, ос тілдегі орны мен мдени арым-атыстаы мн-маызын зерттеу; 6) кісі есімдеріні экспрессивті-эмоционалды ызметін тексеру (кркем дебиетте, баспасзде, кнделікті трмыста олданылу ерекшеліктері); 7) антропонимдер жйесіндегі интернационалды, лтты ерекшеліктерді, оларды зара байланыс, бірлігін зерттеу; 8) аза антропонимдерін байытудаы баса лт антропонимдеріні леуметтік мні: 9) кплтты азастан Республикасында аза антропонимдеріні олданылуы мен ызмет аясыны леуметтік сипаты; 10) антропонимдерді тілдік жне тарихи трыдан топтастыру» [45, 44 б.].
1.2 Лаап есімдері мен фамилиялар
аза дстрінде адамны жалы есімнен баса да толып жатан (жанама, бркеме лаап, балама т. б.) осымша аттары болады. осымша аттар адамдар арасындаы зара арым-атынастарды ыайына арай згеріп, р алуан морфологиялы тлалармен трленіп, схбаттасушы субъектілерді бір-біріне деген ізет-рметін, кіл-кйін, ішкі сезімін, дстрлі дептілік пен жол-жоралыны таныту шін, жан дниесін паш ету масатында жмсалады.
Лаап атауларды ерекшелігін зерттеген Т.Жанзаов, Т.Абдрахманова, А.Бахамова, Г.Байосынова т.б. Ономастиканы антропонимика саласыны негізгі мселелеріні бірі – бейресми жалы есімдер (лаап ат). Бейресми жалы есімдер барлы халытарда бар. Орыс тілінде лаап ата – «прозвище, название, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п» обычно содержащее в себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности, деятельности и т.д.» деп анытама берілген [46, 164 б.]. Сонымен, аза, орыс т.б. халытарында да лаап ат ою адамны бет-пішіне, мінез-лына, істейтін сібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты ойылады. Кейбір тура тауып ойылан есімдер, сол адама мір бойы осалы ат болып алады. Зерттеуші пікірі бойынша, жалпы лаап есімдер зіндей белгілері бойынша лексика-семантикалы топтара блінеді.
Сонымен, тілімізде ресми шын аттармен атар, лаап аттар да бар. Ондай лаап аттарды тым ерте кездерде-а олданыланын байаймыз. V-VIII асырларда тн трік халыны жазба ескерткіштеріндегі Клтегін, Яш Ак Баш, Джагий Шад, Тоныкк сияты есімдер – лаап аттар. Халы ертектеріндегі Шікілдек, Желая т.б. – халы ойынан шексіз иялынан ойылан лаап аттар. Ерте кезде лаап тек адамдарды ана емес, тіпті кейбір руларды да лаап аттарыны боланы байалады. Бл былыс тркі халытары арасында кбірек кездеседі.
Руа байланысты лааптар аза рулары арасында да біраз кездеседі. Мысалы: аракесек, араыпша, А найман, ара алы, сары алы, сары йсін, жанышылы, байлы, таз, жетіру, семіз найман, жуанбт найман, шымыр, ккірек, шуылда, айшылы, алалы, ошаты, ойыты, шимойын, момын, жетімомын, арауыл, сасы, йысансыз, жаулы, сарыаса, тртара, акете, т.б.
Лаап ат адамны екінші бейресми аты ретінде оамны белгілі бір ортасында адамны з атымен атар олданып, жеке адамны адір асиетін, оны объективті шындыа арым атынасын сипаттайды. «Лаап ат (жалан ат араб.) жеке адамны екінші, осымша аты ызметін атарады» [47, 86 б.].
Лаап аттар адамны дене бітім, пішін тласына жне психологиялы ерекшелігіне арай, кейде істейтін ксібіне лайыты ойылып отырады. Баланы сби кезінде ойылан лаап аты оны есейгенде де саталуы ммкін.
Тілдегі жалы есімдер дегеніміз жекелеген заттарды бейнелеу ызметін атаратын, затты маынаны беретін арнайы аттаулар тобы. Лаап ат адамны екінші бір ресми аты, жеке адамны екінші, осымша аты ызметін атарады. Мселен, І.Есенберлинні «Алтын с» романында кейіпкер зіні сйікті жесі туралы: «Біра мен есі білгелі осы арт жемні олынан газет, журнал тскенін крген емеспін. Сондытан болу керек, келіндері, ыздары оны «Газет – апа» деп атап кеткен. «Газет – апа » деген лаап ат жені оымыстылыынан ойылан ат емес, адамдарды аталушы объектіге деген жылы да мейірбанды арым-атынасын білдіреді.
Демек, лаап аттар ресми трде (ке аты, фамилия болып алыптасады). йткені олар ресми паспортты есімдері емес. Баланы і ара болса оны арабала, араыз немесе кзі ара болса аракз деп атап кету болан. Лаап ат детте халы тарапынан ойылады. йткені халы з арасындаы, з оамындаы адама сыншы, кемшілігін байаыш сыншы болан.
Проф. Т.Жанзаов лаап аттарды лексикалы маынасына арай мынандай топтара бледі:
1. Адамны бет-лпет тріне, кзі, шашына байланысты: аракз, Абала, Айша, араыз т.б.
2. Адамны жрісі, тласы мсіне байланысты: Жора, Жмабай, зын Ахмет, лагер т.б.
3. Адамны дене-мшесіні кемдігіне байланысты: Бкір, Саау, Шола, Kекеш.
4. Мінез-лы, бейімділік рекетке, ерекшелік асиеттерге байланысты: Найзаай, Асан т.б.
5. Негізгі ксібі, ызмет бабына байланысты етікші Ахмед, малім Оспан, ойшы Аман, дрігер Нржан т.б. [47, 59 б.].
Лаап аттарды бір трі ретінде бркеншік аттарды да (псевдонимдерді) леуметтік мні мен коммуникативтік ызметі ерекше. Бркеншік ат (псевдоним) деп шын аттан блек, ойдан шыарылан, кп реттерде фамилия мен есімдер орнына жретін атауларды айтады. Ол гректі псевдонимес сзінен «жалан аталан, жасырын» деген ымды білдіреді. Бркеншік аттарды леуметтік саяси мірге атысушы оам айраткерлерді, аындар мен жазушылар, журналистер мен кркем нер мамандары пайдаланан. азастан тарихында белгілі саяси оам айраткерді, жазушыларды бркеншік аттарды пайдалану азастанда Совет кіметі орнааннан кейінгі кездерде (елді коллективтендіру) крес жылдарында олданан. Бркеншік аттар рылысына арай ртрлі болып келеді. Ол кезде пайдаланан бркеншік аттар кбіне тл есімдерді немесе фамилияларды ысартылан бас рпінен, болмаса бас буынынан жасалан. Кейбір авторлар туан жерді атын не шыан руын, кейде з атын бркеншік атпен жазады. Мысалы, «Ж.Б.» «Матай».
дебиеттанушы алым Б.Кенжебаев бркеншік аттарды ою дісті былай жіктейді:
1. Бркеншік аттарды жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялы принцип бойынша (туан жер ру атымен ою.) Мысалы:
Амола, Омбылы, оыр, Семей т.б.
2. Криптонимдік діс бойынша (з атыны немесе фамилиясын бас рпін ысартып ою) Мысалы: М.. – Мхтар уезов, М.Ж. – Мажан Жмабаев, С.С. – Скен Сейфуллин.
3. Лаап аттармен атау (дене пішіні, психологиялы ерекшелігіне байланысты) Мысалы: араша бала – Б.Майлин, Зайсан жігіті, Жаны ашыан – Ж.Байболов, Семинарист уезов – М.уезов т.б.
С.Талжановты, Б.Кенжебаевты, Е.Байболовты материалдар бойынша С.Сейфуллин, «Манап», «Дйсенбі», М.уезов «Ара», «Арын» сияты бркеншік аттарды олданан [48. 75 б.].
Антропонимика ылымында фамилиялар мен ке атыны (отчество) шыуы, дамып алыптасуы – зекті мселелерді бірі. азіргі кездегі бізді фамилиялар нсасы орыс тіліні серімен алыптасып отыраны тарихтан белгілі. Бл кндегі фамилия орыс тілінен абылданан -ев, -ева, -ов, -ова, -ин, -ина осымша арылы жасалынды. Мысалы: Ахметова, Оспанов, Смаилова, Тураров т.б.
Орта асырда мір срген алымдар туан жеріні я аласыны атымен аталаннан кпке дейін фамилия рлін атаран. Орта Азия жне азіргі азастан территориясындаы алымдарды фамилиялары Махмуд ашари, Юсуп Баласагуни, Абунасыр Фараби т.б. азіргі кезде бл фамилиялар архаизмді фактора айналып отыр. Фамилиялар негізінде адамны бір семьяа немесе белгілі жерге тндігін білдіреді. Д.Ушаков редакциясымен жары крген «Тсіндірме сздікте» – «фамилия это наследственное семейное наименование» деп анытама берілген [46, 83 б.].
ке атымен аталу ылым тілінде патронимия деген термин мен аталады. Ол грек pater (patros) «ке» жне onoma ат деген сзі. Орыс тілінде «отчество» десе аза тілінде «ке», «ата» деген термин. ке атымен аталуы – барлы халытарда бар жне болан дстр. Осы лы, ызы сздері арылы патроним жасалуы XV асырда кеінен дамыан. Мысалы: уынышлы, Насипбекызы т.б. азіргі кезде аза тілінде ке аты лы, ызы сздері мен немесе орыс тілінен абылданан -евич, -овна осымша арылы жасалып отыр. Бл екі формада екеуі де бізге олайлы.
азаты фамилия туралы ымыны ртрлі болуы себепті оны айту мен ааза тсіру крінісі де асырлар бойы р трлі болып келеді. Бл ыайда бірізділікті саталмауы р кезде р алуан пікірталасын туызып жр. Мселен, ткен асырды бас кезінде Ахмет Байтрсынлы, Мхтар уезлы, аныш Стбайлы тлалы фамилиялар да зиялы ауымны келісімімен олданылып жрген болуы керек. ткен асырды 80-90 жылдары мерзімді баспасз беттерінде, р трлі басосуларда сыныстар айтылып, пікірлер ортаа салынып жрді. Сондай пікірталастарынан кейін арнайы тжырымдама бойынша мемлекет басшысыны бл мселе жнінде 90-жылдарды екінші жартысында траты шешім абылдааны белгілі. Ол шешім негізінде азаты аты-жні брыны -ов,-ев жне -ин осымшаларын алып (алаандар болса, сол кйінде алдырып) немесе лы сзін біріктіріп (Аман Жасыбайлы Алдаберген немесе Аман Алдабергенлы) жазып айту дадыа айнала бастады.
Біршама траталан фамилияны блай жазылуына арамастан, «аза дебиеті» газеті биылы 24-атарда «Аты айсы, фамилия айсы?» деген срау арылы айтулы мселені таы ктерді. 14-апанда сол газетте осы мселелерді сз еткен материалдар топтамасы жарияланды.
азіргі кезде азатарды з фамилиясын ртрлі жазып жргендігі кзге тседі. Демек, трлі-трлі станымдарды ала тартады. Біреулерді пайымдауынша, «лы», «ызы» лгісінен арты (Асылханлы, зімбайызы) ештее жо; енді біреулер рпаы, немересі, келіні, шбересі (Болатбай рпаы, Батырбек немересі, Тілеген келіні, Айтбай шбересі) деген тлаларды натады. Біздіше, блар фамилияны шынайы крсеткіші емес, йткені фамилияны крсеткіші жеке транда бгінгі кн трысынан ешандай маынасы жо, тек кісі есіміне осыланда ана маына туызатын сздер болуы керек.
Сонымен, лаап есімдерді табиатын, оны ртрлі асиет-сипаттарын леуметтанымды трыдан зерттеуді мні де айтарлытай. Лаап есімдерді трлері, рбір адамны мінез-лы, жріс-трысы, адамдармен зара атысына т.б байланысына таылан лаап есімдер тілімізде аз емес. Осы трыдан араанда, олар кбіне згергіш, экспрессивтік мнге ие, біра этномдени сипата негізделген.
1.3 Топонимдік жйесіндегі антропонимдерді, эпионимдерді, генетопонимдерді леуметтік мні.
аза топожйесін алыптасуындаы антропонимияны крінісі негізінен, лингвомдени негізде аныталады. Oтстік азастандаы топонимдерін зерттеген Ж.Исмаилова,.Рысбергенова, А.Сембиев, Шыыс азастанда Б.Бияров, А.лімхан, Батыс азастанда.Ержанова т.б. Отстік азастан аймаындаы топонимдерді рамында жеке есімдер мен улетесімдерден (фамилия) жасалан топонимдер кп кездеседі. Негізінен елді мекендер кісіні жеке атымен аталса, біратар жерлерді атауында улетесімі осарлана айтылады. Жекелеген адамдарды аты жнімен аталатын географиялы объектілер атаулары сол наты елді мекенні негізін алаан немесе сол тірегінде тран, халы арасында, з ортасында лкен беделге ие болан кісі ататары кездеседі. Мысалы: Абай, Жамбыл, Аманкелді, ошарата, алдыкл, Асан, Алтынбек дытары т.б. Крнекті алым Э.М.Мурзаев «Елді мекендерді атауларында кісі есімдері, фамилиялары, лаап аты жиі кездесіп отырады дейді» [49, 153 б.]. Жоарыдаы мысалдан крініп отыр антропонимдерді топонимдер орнына жмсалуын крсетеді. йткені антропонимдер, топонимдер, этнонимдер, гидронимдер зара тыыз байланысты. Сонымен халыты трмыс тіршілігі, рухани байлыы, мдени мрасы, тіпті белгілі бір кезендегі саяси станымы да крініс тапан адам аттарыны атысымен жасалан антропонимдерде андай да тарихи оианы, былысты, жадайды болмыс бейнесі крініп трады. Сондытанда болса керек, діни наным сенім берік орныан Отстік айматаы елді мекендер мен жер су, зен, кл, ды, т.б. атауларында мифтік бейнелер, пірлер мен улиелер, тарихи тлалар есімдері жиі кездеседі. оамды орта, леумет міріні оиа, згерістері тілдік деректермен табаланып, топонимияда з ізін алдырып отыран. Осы орайда айматаы елді мекен, жер су атауларыны негізі ер адамдарды есімдермен аталатынын айту керек. Мысалы: Амангелді, Лесбек батыр, азыбек, абанбай, Рысл т.б. ауылдар. Осы задылыты зі оамды ортада ер адамдарды орны ерекше, салматы істерді ер азаматты мойында екенін крсеткендей, ер адамды адірлеу, сыйлау, ардатау.
