“Зорлағанын қалаймын”: Күйеуіне төсекте көңілі толмайтын әйел сырын ашты | NUR.KZ

3.3. Дене дайындығы
Заманауй баскетбол – бұл жоғары қимыл белсенділігімен, үлкен қысымдылығы ойын әрекетімен, ойыншыдан қызмет мүмкіндіктері мен жылдамдық күш сапаларын барынша жұмсауды талап етумен сипатталатын атлетикалық ойын.

Дене дайындығының міндеті – денсаулықты жан – жақты дамыту мен нығайту, баскетболшының қызмет мүмкіндіктері мен қимыл сапаларын арттыру. Спорттың басқа түрлеріндей баскетболда да дене дайындылығының бағдарламалық – мөлшерлік негізі Президенттік тест кешені болып табылады.

Дене дайындығы міндеттері дене тәрбиесі жүйесінің ортақ міндеттерінен туындап, спорт түрінің мамандық ерекшелігіне сай нақтыланады. Баскетболшының нақты дене дайындығы мына міндеттерді атқаруға бағытталған:

Даму деңгейін арттыру мен ағзаның қызмет мүмкіндіктерін кеңейту

(қызметтік дайындық).

Дене сапаларын тәрбиелеу (күщ, шапшаңдық, төзімділік иілгіштік және ептілік), Сондай-ақ, олармен байланысты ойын әрекетінің тиімділігін қамтамсыз ететін дене қабілеттері кешенін дамыту (секіргіштік, жылдамдық қабілеті,лақтыру қимылының қуаттылығы, ойын ептілігі мен төзімділігі – атлетикалық дайындық).

Бұл міндеттерді шешу жалпы және арнайы дене дайындығы барысында атқарылады.

Жалпы дене дайындығы баскетболшының жаң – жақты дамуын қамтиды және таңдалған спорт түрінен арнайы дене дапаларын әсерлі көрсету үшін алғышарттар құрады. Ол арнайы бағытта болуы тиіс, атап айтқанда: спортшы ағзасының мүшелері мен жүйелерін баскетбол талаптарына сай нығайту, жаттықтыру ықпалын дайындық жаттығуларынан негізгі қимылдарға ауыстыруға көмектесу.

Арнайы дене дайындығы баскетболшының қимыл қабілеттерін қалыптастыруда негізгі роль атқарады және ойынның әдіс – тәсілдерімен жарыс жүктемелерінің көрсеткішімен психологиялық толқумен тығыз байланыста болады. Ол ойыншының бұл дағдыларды жарыс жағдайында пайдалану сипаты мен жағдайы есебінен баскетболдағы білік пен дағдыны меңгерумен және жетілдірумен тығыз байланыста іске асырылады.

Баскетболшының дене дайындығының жоғары емес деңгейі оның әдіс – тәсілдік қорын меңгеру мен оны жетілдірудегі қабілетін көрсетеді. Мысалы, секіргіштігі жақсы дамымаған баскетболшы секіре доп салудың замануй әдісін меңгере алмайды және қалқан астындағы доп үшін тартысқа қатыса алмайды. Ойыншылары баяу қимылдайтын команда тез топжаруды, прессингті әсерлі қолдана алмайды, т.б.

Жалпы және арнайы дене дайындығы өзара байланысты және бір – бірін толықтырып отырады. Бір жағынан дайындықтың бұл түрлері ойын ерекшелігіне тәуелді, екінші жағынан баскетболшының жарыстағы әрекетінің шынайы мүмкіндіктерін анықтайды. Сондай-ақ, ойыншының дене дайындығының жеткілікті жоғары деңгейі психологиялық тұрғыдан маңызды болып табылатынын атап айту қажет, атап айтқанда: күресте сенімділік береді, қиын жағдайларда өте жоғары ерік сапасын көрсетуге мүмкіндік береді.

Баскетболшының қызмет мүмкіндіктері оның дене дайындығының негізін құрайды. Оның даму деңгейі спорттық жұмыс қабілетін яғни ойыншының тұрақты даму үшін жеткілікті, ұзақ уақыт барысында өзіне арнайы ерекше жұмысты атқару қабілетінде нақты көрінеді.

Жұмыс қабілеті ең алдымен ағзаның биохимиялық табиғаты бойынша екі бөлек интегративтік қасиеттері – аэробтың және анаэробтық өнімділіктен көрінеді (яғни, бұлшықеттің оттегімен толық немесе жеткіліксіз қамтылуы). Жекелеген кезеңдерде жаттықтыруды құруда дене жаттығуларының спортшы ағзасының қызметтік дамуына әсер ету деңгейін ескеру қажет.

Күшті тәрбиелеу. Заманауй атлетикалық баскетбол ойыншылардың күш қабілетіне жоғары талаптар қояды, ол белгілі мөлшерде секіру биіктігмен, түрлі амалдалды орындау шапшаңдығымен, ауысу жылдамдығымен және ептілік пен төзімділікті көрсетуде үлкен маңыздылығымен анықталады. Ойын әрекетінде осы дене сапалары баскетбол ойынының дұрыс әдістеріне лайық белгілі бір қимыл дағдысы шеңберінде, қимыл шапшаңдығымен үйлестіріліп көрінеді.

Бұлшықет күштерін көрсету шарттары мен сипатына қарай өзіндік күш қабілетін ажыратқан жан (тұрмыс жағдайында және баяу қимылда). Баскетболда жылдамдық – күш қабілеті маңызды орын алады. Биылғы мәліметтер бойынша баскетболдың 70% қимылы жылдамдық – күш сипатында болады. Алайда қорғаныс тұрысында, допты тартып алуда және басқа қатты қимылдарда едәуір табанды күш қажет. Сондықтан ойыншының күш дайындығы жан – жақты болып, әрі бұлшықет күшін түрлі тәртіпте дамытуы қажет.

Бұлшықет күшінің маңызды түрі аз уақыт ішінде шартпен қатаң қадағаланатын спорттық жаттығуларды немесе ойын әрекетін үлкен күшті көрсету қабілетін бейнелейтін қуатты күш болып табылады. Күштің бұл түрін баскетболшылар секіруде, тез топ жаруда, қуатты ұзақ доп беруде іске асырады.

«Абсолюттік» және «қатыстық» күш ұғымы бар. Абсолюттік күш – бұл адам өз салмағына қатыссыз қандайда бір қимылды көрсететін шамалық күш. Қатыстық – бұл ойыншының дене салмағына 1 кг- нан келетін күш шамасы, яғни

Қатыстық күші=

Баскетболшының қимыл әрекетін қамтамасыз ететін бұлшықет күші қимылдың биомеханикалық сипаттамасынан барынша ірі бұлшықеттерінің жұмыстарын қарастыратын иінтірек ұзындығы және бұлшықет жұмысын дамытуы мүмкін қысым шамасына байланысты болады.

Қысым көлемі бұлшықеттің физикалық қызметімен, қимыл бірліктерінің белгілі бір саның жұмысқа ендірумен, бұлшықетке жіберілетін жүйке импульсінің жиілігінен және жұмысқа қатысатын барлық қимыл бірліктерінің күшін жұптастыру деңгейімен анықталады.

Баскетболшының күш қабілетін тәрбиелеу мына бағытта болуы тиіс:

бұлшықеттің абсолюттік деңгейін ұстап тұру мен дамыту;


ең қысқа мерзімде күшті барынша көрсету;


жұмыс күшін қимылдың белгілі бір бөлігінде шоғырландыра білуді қалыптастыру;


бір қимылдан келесі қимылға көшуде жоғарғы күш көрсету қабілетін жақсарту.

Ағзаға әсері бойынша күшті дамытатын барлық жаттығуларды ойыншы денесінің үлкен бұлшықет топтарының көпшілігін дамытуға арналған глобальдық және нақты қимылға қатысатын жұмысшы бұлшықет топтарын дамытуға бағытталған локальдық деп бөлуге болады.

Штангамен және де басқа тартулармен жаттықтығуларды мақсатты таңдаудың мына ережелері ұсынылады:

жылдамдық – күш қабілетін дамыту үшін жоғары мөлшері 45% салмақтағы штангамен жоғары екпіндегі жаттығуларды орындау, қайталау саны – 8-12;


өз күші қабілетін дамыту үшін шектіктен 70-85 %-ға тең салмақпен баяу ырғақта 4-6 рет жаттығуларды қайталау, жаттығу босаңсытуға арналған қысқа мерзімдік үзіліспен жасалады;


күш төзімділігін дамыту үшін орташа екпінде « бас тартқанға дейін» демалыссыз, өз салмақпен қатарын 25-50 рет қайталайды.

Жаттықтыру әс – тәжірибесінде жарылғыш күшті дамыту үшін өзгермелі жылдамдық тәртібіндегі төмендегі жаттығуларды кеңінен қолданады: ауыр тығыздалған допты ұзаққа аяқпен тебу және итеру, тартылу, әріптесін кеңестік алаңында белгіленген сызықтан ығыстыру немесе түсіру, қарсылас қолынан жопты тартып алу, еркін күрес пен самбоның элементері.

Баскетболшылардың кешенді жылдамдық – күш қасиеттерінің бірі секіргіштік болып табылады, яғни секіре доп салуды қалқан астында допты сараптауда, тартысты доп салуларды, т.б. орындағанда барынша жоғары секіру қабілеті.

Секіргіштікті көрсетудің ерекше қасиеттері мыналар:

секірудің шапшаңдығы мен дер кезінде орындалуы;


тік қалыпта орнынан немесе қысқа үдеуден секіруді орындау;


қолды жоғары көтеріп, секіруді орындау;


күш сынасу жағдайында, секіруді бірнеше рет қайталау (топтама секірулері);


өз денесін тірексіз жағдайда басқару;


қону дәлдігі және кенеттен басқа қимылдарға дайын болу.

Баскетболшыларда секіргіштікті дамытудың негізгі құралдары орнынан және қысқа екпінмен жоғарыға немесе ұзындыққа түрлі секірулер, секіру топтамалары, гимнастикалық жабдықтар арқылы секіру, Сондай-ақ, серпілумен орындалатын түрлі жаттығулар болып табылады.

Күш жаттықтыруын жеке жоспарлағанда түрлі рольдегі ойыншыларда қимыл әрекетінің сипаты күш қабілеттерінің даму деңгейін де анықтайтынын ескеру қажет. Қозғалыста, мысалы, қорғаушыларда бүгілетін тобық буыны бұлшықетінің күші маңызды болса шабуылшыларда аяқтың жазылуындағы бұлшықеттің қатыстық күші, ал орталық ойыншыларда – жарылғыш өзгермелі күші маңызды болады. Бұл түрлі ойын рольдеріндегі баскетболшылардың күш қабілетін жетілдіруде бейімделу үшін негіз болып табылады. Жоғары дәрежелі баскетболшыларда күшті шапшаңдық пен ептілікке мән беріп кешенді күш жаттығулары негізінде дамыту керек. Күш жаттығулары буындардың қозғалғыштығын арттыруға және босаңсытуға арналған жаттығулармен сәйкестенуі керек. Күшті жетілдіру мен тәрбиелеудің негізгі әдістері: шектен тыс саламқты « бастартқанға дейін» қайталап, барынша күш салып көтеру, айналымдық жаттықтыру әдісі, көмекші әсерлер әдісі, интервалдық, жарыстық әдіс.

Шапшаңдықты дамыту (жылдамдық қабілеті) шапшаңдықты дене сапасы ретінде баскетболшының қимылды өте аз уақыт аралығында орындау қабілетін түсінеміз. Шапшаңдықты көрсетудің қарапайым және кешенді түрлерін бөліп қарастыруға болады. Қарапайым түріне мыналар жатады: жай және күрделі реакциялар уақыты, жеке қимыл мен қимыл жиілігі уақыты.

Спортшының жай реакциясы – бұл алдын ала белгілі, бірақ күтпеген белгіге белгіленген қимылмен жауап беру (мысалы, жүгірудегі сөре тартысты допты ойнатқандағы секіру). Баскетбол үшін қозғалмалы нысанға жауап беретін (допқа әріптесіне) күрделі реакция мен бірнеше мүмкін қимылдан бір сәтте аталған жағдайға қолайлы біреуін таңдауды талап ететін, таңдау реакциясы тән. Білікті ойыншылар жағдайды танып және қимылдың өзіне емес, оған деген дайындық әрекеттеріне жауап беретін күрделі де жай реакциялардың дамуының жоғары деңгейіне жетеді.

Ойында әдетте шапшаңдықтың барлық түрлерін кешенді көрсету талап етіледі, өйткені олар баскетболшылардың көпшілік қимыл әрекеттерін құрайды және доппен, допсыз жекелеген әдіс амалдарын және олардың кешендерін орындауда қозғалыс шапшаңдығыгда бір амалды екіншісімен ауыстыру шапшаңдығын да көрінеді. Баскетболдағы шапшаңдықты дамытудың айрықша ерекшелігі оны үздіксіз өзгермелі жағдайларда, бұзушы ықпалдар негізінде (қарсыласының қарсыласы, психологиялық қысым, шапшаң) көрсету қажеттігі болып табылады. Сонымен шапшаң жауап беру маңыздылығының соңғы нәтижесі жылдамдықты тез арттыру (сөрелік екпін алу), жоғары жылдамдыққа жету, Сондай-ақ, осы жылдамдық ұстап, шаршауға қарсы тұру (Қашықтықтағы жылдамдық) қабілетіне байланысты болады.

Жылдамдық қабілеті доп салуда: доп беруді, жүгіруді орындау шапшаңдығы мен тәсілдік міндеттерді шешу жылдамдығы жақтарында көрінетін астар болып табылады.

Күрделі реакцияларды тәрбиелеу үшін қозғалмалы затқа (доп, әріптесі), кенеттен көрінген, өзгерген қимыл жылдамдығына және ойын жағдайының түрлі өзгерістеріне жауап бері қажет жаттығуларды пайдалануға болады. Мысалы, тез топ жарудағы қимылдың басталуы үшін қалқаннан ұшып шыққан доп болуы мүмкін.

Жоғары қимыл жиілігімен орындау соңына қарай шаршаған соң жылдамдық төмендемес үшін жоғары ырғақта шағынмерзімді жаттығуларды (10-20с) орындауды меңгереді.

Сөрелік екпін мен қашықтық жылдамдығының жылдамдығы баскетболдағы шапшаңдықтың іргетасы болып табылады, себебі оның астарында осы дене сапасының келесі жақтары пайда болады, мысалы, доп беру, жүргізу мен алдап өту шапшаңдығы тез топ жару мен прессинг элементтерін орындау. Қозғалыс жылдамдығын ұлғайту тек ойыншының жылдамдық қабілеттеріне әсер етумен ғана емес, Сондай-ақ, қимыл әдістерін жетілдіре отырып күш ерекшеліктерін тәрбиелеумен орындалуы да мүмкін.

Баскетболдағы шапшаңдықты тәрбиелеудің негізгі құралдары шектеулі немесе шектен тыс жылдамдықпен орындалатын жылдамдық жаттығулары болып табылады. Осы сапаларды дамытуға жәрдемдесетін бірнеше әдістемелік амалдарды келтіреміз:

жеңілдетілген жағдайларда жаттығулар орындау ( қиғаш жолда жүгіру, аспалы салмақ түрлерін пайдалану);


қиын және қарапайым жағдайларда жаттығуларды кезектестіру, салмақтарды өзгерту;


екпіндеп жүгіру, көшбасшының ( әріптестің) ізінен жүгіру;


жаттығуларды орындау уақыты шарттарына шектеу ендіру.

Төзімділікті тәрбиелеу.Заманауй баскетбол үшін жоғары жарыс және жаттықтыру жүктемелері, ойын екпін, қарсылас кедергісімен үлкен жылдамдықта әдістік амалдарды орындау, қорғаныстың белсенді жүйесін қолдану мен шабуыл, тез топ жару және прессинг тән. Ұзақ жарыс кезеңі, турнирлер мен жеке матчтардың жоғары қысымы төзімділікті жоғары даму деңгейін талап етеді, яғни жарыс жүктемесі нәтижесінде пайда болған шаршауға қарсы тұру қабілетін талап етеді. Сондықтан да баскетболшылардың төзімділігін дамыту қажет. Өте төзімді баскетболшы спортттық тұлғасын өте ұзақ уақыт сақтайды, бір ойында да, бүкіл турнирде де жоғары қимыл белсенділігін көрсетеді, тұрақты және ықпалды әдістер көрсетеді, шапшаң тәсілдік ойлаумен ерекшеленеді, өте нәтижелі болады.

Баскетболшы үшін жалпы және арнайы төзімділіктің де маңызы зор. Оларды дұрыс бірізді, жылдық жаттықтыру сатыларына сәйкес дамыту қажет. Жылдық айналымның дайындық кезеңінің жалпы дайындық сатысында жалпы төзімділіктің мәселелерінен айналысу қажет, ол барлық дене сапаларының дамыуын, аэробтық мүмкіндіктер үшін қажетті база құруды ұсынады. Аэробтың мүмкіндіктерді жетілдірудің құнды ерекше құралдары жүгіру, жүзу ескек есу, шаңғымен жүру және кіші, орта және ауыспалы қарқындылықпен көлемін біртіндеп ұлғайтумен орындалатын айналымдық сипаттағы басқа да жаттығулар болып табылады.

Алайда ұзақ уақыттық көлемді жұмыс біркелкі келеді және баскетболшы оны үнемі қызыға орындамайды. Жаттықтырудың ұнамды түрі фартлек болып табылады – ол орманда немесе жергілікті жерде үлкен көлемде түрлі жылдамдықпен орындалатын жүгіру. Жалпы төзімділікті жетілдіру бірқалыпты, үздіксіз, қайталау және ауысу әдістерін қолдану арқылы жүргізіледі. Олардың көмегімен мына міндеттер шешіледі:

Оттегіні тұтынуды жоғарғы деңгейге көтеру;


Жеткен деңгейін тұрақтандыру қабілетін дамыту;


тыныс алу процесстерін шапшаңдығын ең жоғарғы көлемге жеткізу.

Баскетболшының ойындағы қызмет қабілетін көрсету ерекшеліктері аэробтық және анаэробтық процестерді кезектестіру болып табылады. Жоғары қ имыл белсенділігі сәтінде анаэробтық процестер белсенділігі артып, оттегі жетіспеушілігі туындайды. Аэробтық процестердің қуаттылығы оттегі жетіспеушілігін жойып, оның орнын шапшаң толықтыруды анықтайды. Сондықтан жалпы төзімділіктің жоғары деңгейі арнайы төзімділік үшін мықты негіз болады. Арнайы дайындық пен жарыс алдындағы сатыларда төзімділікті дамытудың әдістері мен құралдары өзгеріп, арнайы төзімділіктің үлесі артады.

Жаттығу қарқындылығын анықтау үшін жүрек жиырылу жылдамдығының көрсеткішін пайдаланады. Егер жаттығуды орындағанда ЖЖЖ 150 соқ/мин шамасында болса, демек олар аэробтық қабілеттің дамуына сәйкес келеді, 165 соқ/мин шамасында болса, аэробты – анаэробты ықпал етеді. Егер ЖЖЖ180 соқ/ мин асса, жаттығулар аэробтық қабілетінке әсер етеді. Жүктеменің қалған құрамдас бөліктері жаттықтыру әдістеріне қарай өзгеріп отырады. Баскетболшы төзімділігін дамытудың арнайы әдістері интервалдық, қайталау – ауысу, көмекші, жарыстық, жаттықтырудың айналымдық түрі болып табылады.

Төзімділікті дамытуға арналған жаттығуларды жаттықтыруға ендіргенде жаттықтыру мен жарыстық әсерлер ойыншының қызмет мүмкіндіктері мен дайындық деңгейіне сәйкес келуін қарастыру қажет. Жүктеме қарқынын арттыру спортшы ағзасында дем беретін қалпына келтіру процестері құралдарын кең қолдану ғана мүмкін.

Бұл ең алдымен сабақты тиімді құруға байланысты. Мұнда үлкен мәнге ие болатындар:

жүктеме мен демалыстың дұрыс үйлесуі;


жаттықтыру құралдары мен әдістерінің өзгергіштігі;


жоғары жүктемелі сабақ өткен күннен кейінгі күнді белсенді демалыспен өткізу;


жаттығуды белсенді демалыс пен тынығу үшін негізгі жаттығулар арасындағы үзілісте орындау;


толық тығу жағдайында әлсіз демалыс ( тиісіншіе, суда);


түрлі жағдайларда жаттықтыру өткізу( стадионда.т.б.);


жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету және кері әсерлерді жою;


тиімді тамақтануды, дәрумен қабылдауды, массажды, су процедураларын, физиотерапияны қамтамасыз ету.

Ептілікті тәрбиелеу.Ептілік деп күрделі дәлдіктегі қимылды меңгеру, сондай-ақ, күрделі қимыл міндеттерін тез әрі дәл шешумен қимыл әрекетін өзгермелі жағдайға қарай қайта орналастыра білу қабілетін түсінуіміз керек.

Ептілік- кешенді сапа, онда күш пен шапшаңдықтың жоғары деңгейде көрінуі қимыл дәлдігімен олардың үйлесімдік табиғатында пайда болады. Екінші деңгейі – бұл кеңістік дәлдік пен қимыл дәлдігі екіншісі – қысқарған мерзімді орындалатын кеңістік дәлдігі мен қимыл дәлдігі, үшінші – өзгермелі жағдайда қысқарған мерзімдегі қимыл дәлдігі мен кеңстік дәлдігі. Баскетбол үшін үш деңгейі де мңызды, бірақ ерекше маңыздысы үшіншісі болып табылады, ол ойыншыға қимыл әдісін меңгеруге, кенеттен өзгерген ойын жағдайында қимыл дағдылары мен біліктерін дәл әрі тез пайдалануға өз әрекеттерін тиімді қайта құруға көмектеседі. Спорт әдістерін үйрену мен жетілдірудегі ептіліктің орны ерекше. Жаңа қимылды меңгеру дәлдігі мен шапшаңдығы қабіліті шыңдалған баскетболшының қимыл дағдылары қоры мен қызмен мүмкіндігіне байланысты болады.

Жаңа әдістік амалдарды меңгеру барысында қимыл элементтерінің қоры оларды барынша күрделі қимыл дағдыларына біріктіруге көмектеседі. Сондықтан ептілікті дамытудың басты құралдарының бірі үйлесімдік кедергілерді бағындыруға байланысты жаңалық элементтері жаттығулары болып табылады. Ептілікке тәрбиелеудің ең кеңейтілген құралдары қимыл белсенділігінің өзгергіштік ауқымын кеңейтуге мүмкіндік беретін акробатика мен гимнастиканың элементтері, спорт ойындары болып табылады.

Баскетболдағы ептілікті көрсету ерекшелігін ескере отырып, жаттығуларды мазмұны мен сипаты жағынан ойын ерекшелігіне жақын болатындай етіп таңдаған дұрыс. Яғни, қозғалыстағы ептілікті дамыту үшін баскетболға тән үйлесімдері бар арнайы жаттығулар мен ойындар кең қолданылады: реакция шапшаңдығы – сөрелік екпін алу – қашықтықтағы жылдамдық – бірмезгілде доппен орындалатын әдістер мен тәсілдік міндеттерді шешу. Жаттығуды орындауда түрлі әдістемелік амалдар кең қолданылады, олар – сөре жағдайы мен кеңістік шекарасын, жаттығуларды орындау әдісін өзгерту, оларды қосымша қимылдармен толықтылу қарсыласының кедергісі, күтпеген ықпалдар жүргізіп, үйлесім қимылдарын көрсетуге жол ашады.

Тез өзгеретін ойын жағдайларында ептілікті дамыту үшін бірінен кейін бірін шапшаң екпінде орындайтын кедергі жолақтарын бағындыру түріндегі жаттығулар ұсынылады, мысалы:

– акробатикалық секіру – кедергіден аунап өту, қысқа үдеуден «терезеге» секіру, сосын серіппелі көпірден серпіліп арқанға секіріп шығу, онымен белгіленген орынға дейін өрмелеу және дәл қону үшін секіріп түсу, жаттығу мәре сызығына жұлқынумен аяқталады;

– қолына тығыздалған допты ұстап, шалқалай жату сөресі 4-5м жүгіріп, кедергіден секіріп өту, сосын гимнастикалық бөренеге шығып, 6-8 м-ге жұлқына шығуды орындап, жүрістен гимнастикалық қабырғаға секіріп шығу, оған өрмелеп, қабырғаның жоғарғы сырытына қол тигізу; жаттығу секіріп түсумен және мәре сызығына соңғы жұлқына шығумен аяқталады.

Бұндай жаттығуларды команданың кедергіні бағындыруға кеткен уақытын тіркеп екі команданың жарысы түрінде өткізеді. Олар тек дене күшін ғана емес, Сондай-ақ, едәуір жүйкеге қысым түсуді де талап етінін ескеру қажет. Сондықтан бір сабаққа осындай бірнеше жаттығуды ендіру дұрыс емес. Оларды жаттықтыру сабақтарының негізгі бөлімдеріне ендіру қажет.

Бұл жаттығуларды пайдаланудың негізгі әдістері – қайталау – ауысу, ойын және жарыстық.

Иілгіштікті тәрбиелеу және тыныға білу. «Иілгіштік» ұғымы тірек – қимыл аппаратының морфоқызметтік қасиеттерін бейнелейді, ол оның топтарының қозғалғыштық деңгейін анықтайды. Баскетболшының қимылды үлкен құлашпен орындау қабілеті көп жағдайда әдіс амалдарын жеңіл және еркін орындауды, олардың шапшаңдығы мен дәлдігін анықтайды. Иілгіштікті дамыту деңгейінің өлшемі қимылдың ең жоғарғы құлашы болып табылады. Қимыл құлашы буындардың қозғалғыштығына бұлшықеттердің, сіңір мен қоспалардың икемділігіне, бұлшықет күшіне, Сондай-ақ, орталық жүйке жүйесі жағдайына байланысты болады.

Баскетболшының иілгіштігін дамытудың негізгі міндеттері бұл сапаны баскетбол талаптарына сай жетілдіру. Бірінші кезекте балтыр табанжәне білезік – қоспа буындары қозғалтқыштығының ұлғаюына назар аудару керек.

Иілгіштікке арналған жаттығуларды пайдалануда басты әдіс – қайталау әдісі. Баскетболшылардағы тынығу қабілеті доп салу және лақтыру қимылдарына сәйкес дамытылуы тиіс. Иық белдеуінің, білезіктің, арқаның бұлшықеттер жиырылуы қимыл әдісін меңгеруді қиындатып, оның өзгергіштігі мен әсерін шектейді. Жұмсақтық еркіндік пен айлакерлік баскетболшыға секіруде, әсіресе ойыншы белсенді қайталау әрекетіне дайындалған сәтте қонуда өте қажет.Жоғары дәрежелі баскетболшылар әдетте тынығу өнерін біледі, әдістерді бұлшықеттің тиімді қозғалысын қамтамасыз ету үшін, қалғандарын тиімді тынықтырып, тек қажеттісін ғана белсенді жұмысқа кірістіріп, жеңіл және еркін орындайды.

Тыныға білуді меңгеру үшін орындалуында алаңға қатынасы бойынша өте жоғары қалыпта тұрған дененің жеке бөліктері түгелдей пайдаланылатын және орындалуы дене салмағының орташалығын ауыстырумен байланысты жаттығулар қолданылады.

Ойын әрекеттерін қамтамасыз ететін бұлшықеттің негізгі топтарын тынықтыра білу баскетболшыларда төмендегі жаттығулар көмегімен қалыптасады:

Тыныға білуді жетілдіру үшін психореттеуші жаттықтыру табысты қолданылады.

3.4. Әдістік дайындық
Ойынның заманауй деңгейі әдістік дайындық бағытын анықтайды. Ойыншылардың жан – жақты әдістік дайындығы барысында ғана жоғары нәтижелерге жетуге болады. Бұл үшін баскетболшы мынаны меңгеруі тиіс:

1) Заманауй баскетболдың баршаға ортақ ойын амалдарын меңгеріп, оларды түрлі жағдайларда атқара білуі;

2) Әдістерді бір – бірімен кез – келген бірізділікпен, түрлі ауысу жағдайларында үйлестіре білу. Түрлі әдістерді үйлестіре отырып, қимылды түрлендіру.

3) Ойында жиі қолданылатын бірақ оларды үлкен әсерлі орындауы керек әдістер кешенін меңгеруі ойынның өткір вайлашарғысы жеке ерекшеліктер мен қабілеттерді барынша қолдануды талап етеді.

4) Әдістерді үнемі жетілдіріп, оларды орындалуындағы ортақ сәйкестікті жақсарту.

Жаттықтыру барысы өсеклең қарсы әреет жағдайында күрес жүргізуді қамтамасыз ететін спортшының қабілетін дамыту деңгейіне қойылатын талаптар біртіндеп артатындай болып ұйымдастырылуы тиіс.

Барынша қысқа мерзімде тиімді әдістерді меңгеру ойынды дамыту жолдарын білу мен көпжылдық жаттықтыру процесін жоспарлап құрады ұсынады. Дайындықтың әрбір кезеңде спортшы алдына міндеттер қойылып, соған сәйкес әдістер мен құралдар таңдалады. Әдісті жетілдіру міндеттері ойыншының жасы мен біліктілігінің өсуіне қарай өзгеріп отырады.

Көпжылдық жаттықтыру процесін шартты түрде үш сатыға бөледі:

әдісті бастапқы қою;


оны тұрақтандыру мен жетілдіру;


жоғары спорт шеберлігіне жету.

Әдісті қоюды жан – жақты дене дайындығы тәрізді жоғарғы нәтижелердің іргетесы ретінде қарайды. Дайындықтың бұл кезеңі спортшының бұдан кейінгі әрекетінде шешуші роль атқарады: жасаған жұмыстарыдың жан – жақтылығы мен мұқияттылығына қарай одан ары өсу мүмкіндігі мен қарқыны белгілі болады.

Бұл сатыдағы негізгі міндет – әдіс қою, яғни ойын әдістерін орындаудың негізгі заңдылықтарын меңгеру барысында қозғалыс жүйесін қалыптастыру. Бұл үшін мыналар қажет:

ойын талаптарына сай жүргізуді, лақтыру мен секіруді пайдалану;


негізгі әдістерді орындауға қажетті қимыл дағдыларын меңгеру;


үйренген қимылдарды баскетболшының көпсалалы қимылдарының негізін құрайтын жаңа үйлесімдермен біріктіру;


үйренген әдістерін ойынға қолданып үйрену.

Негізгі қимылдарды тез меңгеру педагогикалық міндеттерді қою бірізділігіне байланысты болады. Алғашқыда спортшы бастапқы қалыпты меңгеріп, дененің қай бөліктері қимылға қатысатынын, бұл қимылдардың бағыты мен үйлесімділігі қаншалықты екіенін білуі тиіс. Сосын ойыншы қимылды өзіне қолайлы, қолданбалы екпінде тиімді құлашпен орындап, қимыл құрылымының орындалу дәлдігіне жетіп,сосын әдістің бөліктерін игеруі тиіс.

Оқу барысында оқушыларды әдісті қарапайым ойында қолдана алатындай етіп, жағдайды күрделендіру керек.

3.5. Тәсілдік дайындық
Баскетболшылардың тәсілдік дайындығы спорт жекпе – жегін жүргізу өнерін меңгеруді білдіреді. Ол спортшының туындаған жарыс жағдайын тез әрі дұрыс талдау қабілетіне, осы тәсілдік міндеттің тиімді шешімін тауып, оны әріптестерінен бірлесіп шеше білуіне сүйенеді.

Тәсілдік дайындық үшін ілімдік негіз қалау барысында спортшының өзіндік жұмысының барлық түрін пайдалану керек. Баскетболшы төрелілік ерекшелігі мен жарыс ережелерін зерттеп, жеке өзінің жарыстық тәжірибесін мұқият талдауға үйренуі тиіс. Демек, баскетболшының оқу – жаттықтыру жұмыстарындағы жеке күнделігінің жазбаларын талқылау спорт нәтижелерінің күрт өсуінің немесе төмендеуінің себептерін табуға, тәсілдік дайындық ерекшеліктерін түрлі сатыларға қойып салыстырып, қажетті қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Баскетболшыға нақты жарысқа қатысуындағы, тәсілдік жоспарды (немесе бүкіл команданың қатысуы) өзінше құру кезңмен тапсырылып отыруы қажет.

Бұндай жоспар құруда спортшы спорт күресін жүргізудің құралдары, түрлері мен әдістері туралы жинақтаған білетін, қарсыласы туралы мәліметтерін пайдаланады. Матчтан соң ойыншылар жаттықтырушысымен бірге жарыстың барысында әрекеттермен өз жоспарларын салыстырып, тәсілдік дайындықты одан ары жетілдіру жолдарын бергілейді.

Тәсілдік дайындықта өзара байланысты әдістемелік төрт міндет айқын қойылады:

Оқушыларда күрделі такциялар шапшаңдығын, зейінділікті, бағдарлауды, танымдылықты, шығармашылық бастамашылықты дамыту.


Шабуыл мен қорғаныстағы командалық қимылдардың негізгі жүйелерін, әріптестерімен типтік өзара байланыс әрекеті мен жеке қимылдарды меңгеру.


Оқушыларда өз күштерін мүмкіндіктерін, сыртқы әсерлер мен қарсылас кедергінің ерекшеліктерін ескеріп, ойын құралдары мен тәсілдік материалдардан үйренгенін әсерлі пайдалана білуді қалыптастыру.


Матч барысында қабілеттерді дамыту бір командалық жүйе мен қимылдан екіншісіне өтеді.

Егер алғашқы екі міндет ойын тәсілдерін меңгерудің алғашқы сатысына тура келсе, онда қалған екеуі жетілдірудің қалған ұзақ жылдар бойында шешімін табады.

Күрделі реакцияларға шапшаңдықты, уақытты сезінуін, бағдарлауын, тануын дамытудың алғашқы сатыларында дене және әдістік дайындықтар міндеттері мен табиғи байланыста атқарылады. Осы мақсатта жаттығуларға қосымша шарттар мен бірқатар күрделендіру ендіріледі:

ойыншылар қандай да бір қимылын тез өзгертіп немесе тежеу үшін алдын ала келісілген әдіспен дыбыстық немесе көру белгілерін қолданады;


доптар санын, заттық бағдарлар мен шектеулердің (уақыт пен кеңістікке қарай) санын көбейтеді;


әріптесінің қимыл сипатына қарай баскетболшы орынын ауыстырып, жүгіру бағытын таңдағанда, өте күрделірек ауысуды пайдаланады;


шартты қарсыласының сылбыр және белсенді қарсылығын қолданады.

Қосымша жағдайлар мен күрделендірулер әдіс амалдарының негізі болатын дене сапаларының дамуына немесе қимыл дағдыларының қалыптасуына кері әсер етпеуін есте ұстау қажет.

Жеке әрекеттерді меңгеру және солар арқылы жетілу. Алғашқыда негізінен шабуылдағы жеке іс – әрекетке назар аударылады. Оларды меңгеру мынадай бірізділікте жүргізіледі:

Қорғаушы бақылауынан босап, бос орынға шығу.


Допты қағып алу және беру амалдарын пайдалану.


Жүргізу мен алдап өтуді пайдалану.


Әдістер мен финттерді алаңдағы таңдаған орына қарай үйлестіріп пайдалану.

Қорғаныстағы жеке қимылдарды меңгеру шабуылдағы жеке қимылдарды үйренумен қатар жүреді,онда жаттықтырушы жаттығуға қорғаушының белсенді қарсылығын игереді немесе оқу ойындарында ойын жаттығуларына өтуді дұрыс деп шешеді.

Топтық іс – әрекеттерді меңгеру және солар арқылы жетілдіру.Белгілі болғанындай, баскетболдағы топтық қимылдардың негізін қорғаныс пен шабуылда екі – үш ойыншының өзара әрекетінің типтік әдістері құрайды. Шабуылдағы өзара іс – әрекетті меңгерудің төмендегіше әдістемелік бірізділігі ұсынылады:

«Допты бер де, шық » – екі ойыншының өзара әрекеті.


«Үшбұрыш »түрінде үш ойыншынын өзара іс – қимылы


Тосқауыл (Ішкі және сыртқы)


Бір әріптесіне жалғастыра доп беру


«Үштік»


Ауысу


«Кіші сегіздік»


«Айқаса шығу»


Қозғалыстағы тосқауыл


«Екі еселенген тосқауыл» және «екі ойыншыға жалғастыра доп беру»

Ойыншыларды орналастырудың қарапайым схемалары мен олардың қозғалысын бастапқы сатыда меңгеру, өзара іс – қимылдың көрсетілген әдістеріне тән етіп, әдіс амалдарымен және финттермен үйлестіре жаттығу жүргізеді. Сосын, ойыншылардың алаңдағы орындары мен атқаратын ойын қызметтерінен құрылуына қарай арнайы тәсілдік жаттығуларды пайдаланады. Қорытындыда ойыншылар команданың таңдаған тұрыстық шабуыл мен негізгі тәсілдік айла – шарғылар схемасына сәйкес жағдайларда өзара іс – қимыл үйлесімдерін меңгереді.

Оқушылар іс – қимылдың және өзара іс- қимылдың мазмұнын, бірізділігін меңгеріп болған соң, жаттығуларға қосымша қорғаушыларды ендіру қажет. Қатысушылар саны теңестіріліп, жаттғулар қорғаушылардың әлсіз қарсылығымен жалғасады, ол сақтандырусыз және ауысусыз тек «өз» ойыншыларын бақылаумен шектеледі. Сосын қорғаушыларға шабуылдағыларға белсенді қарсылық көрсетуге тапсырма беріледі.

Шабуыл мен қорғаныстағы екі – үш ойыншының өзара іс -қимылын одан ары жетілдіруді алаңның бір бөлігінде және оқу ойындарында 2х2 және 3х3 ойын жаттығуларында жүргізіледі. Жаттығуларға ойыншыларға үйренге өзара іс – қимылын батыл пайдалануға көмектесетін қосымша жағдайлар ендіру керек. Егер бұндай іс – қимыл шығыршыққа нәтижелі доп салумен аяқталса, онда шабуылшы жаққа әдеттегідей екі ұпай емес, үш немсе төрт ұпай есептеп, допты шабулдаушыларда қалдыруға болады, т.б.

Командалық іс -қимылды меңгеру және солар арқылы жетілдіру.Командалық іс – қимылды меңгерудің белгіленген әдістемелік бірізділігінде келесі ережелерді басшылыққа алу қажет. Алғашқыда орталық ойыншы арқылы тұрыстық шабуыл жүйесіндегі іс – қимыл дағдылары қалыптастырылып, сонымен қатарұмтылысты шабуыл меңгеріледі. Сосын қорғаныстағы іс – қимылдарды үйренеді. Жеке қорғаныс жүйесінен бастап, сосын өз алаңы жартысындағы прессингке өтеді және соңында бүкіл алаң бойындағы прессингке өтеді. Қорғаныстың аймақтық жүйесі мен оның түрлеріне кештеу, яғни оқушылар қарсылас ойыншыларын бақылап,өз әріптестерінен өзара іс – қимылды үйренгеннен кейін көшеді.

Командалық іс – қимылдардың тәсілдік жүйесін меңгеруді кезеңдері бойынша (басы -дамуы – соңы) оларды біртіндеп бір бүтінге біріктіре атқарған тиімді.

Тәсілдік жүйені игеру баскетболшылардың ойын қызметін мамандандырумен байланысты. Көбінесе ойыншы қызметін тезірек анықтап, өз уақыт ішінде дене дамуы жақсы, ұзын бойлы, жақсы секіретін ойыншыдан қалқан астында ойнайтын орталық ойыншыны дайындауға тырысады. Алайда,көп жылдар бойы белгілі баскетболшылардың спорт жетістіктерінің өзгерісін талдау ойыншыларды тым ерте қорғаушыларға, қаптал шабуылшыларына және орталық ойыншыларға бөлу болашақта жетілдіретін қабілеттерін шектейтінін көрсетті.

Әрбір оқушы кем дегенде жаттықтырудың бір жарым жылында тең түрде доп беруді, оң және сол қолмен алдап өтуді, орынынан, жүрістен орта және алыс қашықтықтан торға доп салуды, Сондай-ақ, қорғаныстағы ойынды үйренуді тиіс. Ол қалқанға жақын тұста және алаң түкпірінде жеке іс – қимылдарды пайдалнуды, шағын және ұзын бойлы, шапшаң ойыншы қарсыластарын бірдей бақылауды, мықтап қорғану мен күйрете қарсы шабуылдауды бірдей мөлшерде жетік меңгеруді тиіс. Осыдан кейін оқушы осы материалдың барлығын жетік меңгерген соң ғана ойынға мамандандыруды бастаған дұрыс.

Тұрыстық шабуыл жүйесің меңгергенде мынаны үйренеді:

ойыншылдарды бастапқы тұрыстарға жоспарлап қоюмен және доптың алдыңғы аймаққа өтуімен байланысты шабуылды бастау;


жүрістен екі немесе үш ойыншының типтік өзара іс – қимылын жүргізумен байланысты шабуылды дамыту;


үйренген тәсілдік, айла – шарғыларды ерекше белгілермен жүргізуге байланысты шабуылды дамыту;


кері ұшқан доп үшін белсенді күрес шабуылының әдісі мен мерзімін тиімді таңдауға байланысты шабуылды аяқтау.

Тұрыстық шабуылдың кез – келген жүйесін меңгеру бүкіл команда ойыншыларын тікелей және жанама қатыстырып, өзара іс – қимылды үйлестіруді қарастыратын тәсілдік айла – шарғыларды меңгеруімен тығыз байланысты. Мұнда әрбір айла – шарығы қорғаныс жүйесінің нақты бір түріне қарсы тұрыстық шабуылға ойыншыларды орналастырадың нақты түрінен туындайтын үйренген командалық іс -қимыл кешенін білдіреді.

Тәсілдік айла – шарғыларды меңгеру өте қиын процесс, оны төрт сатыға бөлуге болады:

1) айла – шарғыға қатысатын ойыншылар бастапқы орындарға орналасады. Оның мәнін түсіндірген жаттықтырушы қолданылатын қозғалыстар мен әдістерді жасап көрсетеді. Ойыншылар көрген амалдарын бірнеше рет қайталап, оның аяқталуын екі – үш түрмен қайталап бекітеді. Алаңда әрбір ойыншының шығыршықты шабуылдаудың соңғы сәтінде тұруы тиіс нүктелерді белгілеп қоюға болады, сосын жаттығуға айла – шарғының шиелініскен сәттерінде белсенді қарсылық көрсететін бір – екі қорғаушыны кіргізеді.

2) Жаттығуға шабуылшыларды ауысусыз және сақтандырусыз шартты түрде бақылайтын бес қорғаушы ендіріледі.

3) Қорғаушылар айла – шарғының үйренген барлық түрін қолданған шабуылшыларға белсенді қарсылық көрсетеді.

4) Үйренген айла – шарғыларын алаңның бір жартысында 5х5 ойындағы ойын жаттығуларында қайталайды. Қолайлы сәттерде жаттықтырушылар ойыншыларға белгіленген айла – шарғыны жүргізу үшін бастапқы қалыпта алатын орын көрсетуі керек. Егер оқушылар ойлағанын жүргізе алмаса, егер олар дөрекі қателіктер жіберсе, жаттығуды тоқтатып, айла – шарғыны бірнеше рет жеңілдетілген жағдайларда қайталап, ойынды қайтадан жалғастыру қажет. Ойын жаттығулары мен ойынның өзінде де алаңның бір бөлігінде жеке ойыншыларға және командаға оқушыларды түрлі айла – шарғыларды жиі әрі құлшынымпен жүргізуіне жәрдемдесетін шартар ендіру маңызды.

Соңында баскетболшының тәсілдік дайындығының негізгі міндеттерін шешуге көмектесетін жаттығуларды пайдаланудың бірнеше ережелерін келтіреміз.

Жаттықтырудың міндеттері:

1) Әрбір жаңа жаттығудың мақсаты мен маңызын, оның нақты міндеттерін түсіндіру. Кез – келген жаттығу ойыншыларға түсінікті болуы тиіс.

2) Ойыншылар жаттығуды тез, дұрыс, барын салып, мұқият орындауын қадағалау.

3) Тәсілді жетілтіруге арналған жаттығулар құрылымы мен сипаты жағынан типтік жарыс жағдайына ұқсас болып, ойыншылар оны жарыстағыдай құлшыныспен, барын салып орындау тиіс.

4) Шартты қарсылас қарсылығы мен жарыс элементтерін ендіргенде жаттығу құрылымының мағынасы бұзылуына жол бермеу керек.

5) Жаттығуларда шабуыл мен қорғанысты жетілдірудің міндеттерін орындаудың кешенді жаттығуларында оларды ойындылардың жеке мүмкіндіктері мен ерекшеліктерніне сәйкес келуін қарастыру.

6) Сабақтағы жаттығуларды ұйымдастыру мен олардың өзара іс – қимылын мұқият ойластыру.

7) Ойыншылар жақсы меңгеріп, түсініп, жақсы көретін жаттығулары жиі қолдану, оларды құрылымы мен қойылған міндеттерін сақтай отырып түрлендіру.

8) Аса күрделі жатығуларды қолданбау керек.

9) Жаттығу немесе ойын барысында ескертуді шұғыл әрі жиі жасаған дұрыс емес, оқушыларға туындаған қиындықтарда өзіне жол табуға мүмкіндік беріп, содан кейін ғана көмектесуге болады, жаттықтыруды талдағанда кездейсоқ мүлт кетуден заңдылық кемшіліктері қатесін айыра білуге үйрету.

10) Жаттығуларды орындағанда жұмыс қабілетінің, қозғалғыштығының және зейін шоғырлануының күрт төмендеуіне жол бермеу, сабақты жақсы көңіл күймен өткізу, үздіктерге шағын жүлде беру жаттықтырудың әсерін арттыруға көмектеседі.

11) Сабақ жоспарын қатаң ұстану, уақыт шегінен (әрі жатығуға жоспарланған) асып кетпеу. Егер жаттығу ойыншыға жеңіл тисе, онда оны барын сала орындауға деген тілек пен қазығушылық төмендейді, жаттығулар жағдайын жарыс элементтерін ендіру арқылы күрделендірудің маңызы зор, егер жаттығу ойдағыдай шықпаса, спортшы аз да болса табысқа жету үшін сәл уақытты созу керек.

12) Орындалған жаттығулардың көлемі мен қарқындылығының есебін жүргізу.

Достарыңызбен бөлісу: