Қазақстан Республикасында ювеналдық әділет жүйесін қалыптастыру және әрекет ету бойынша ІІМ қызметінің құқықтық және ұйымдастырушылық бастаулары

В статье поднимаются вопросы формирования системы защиты прав несовершеннолетних правонарушителей и создания ювенальной юстиции в стране. Фактическое положение несовершеннолетних оказалось в несколько раз тяжелее по сравнению с взрослыми гражданами. Специфика правосубъектности, небольшой жизненный опыт, зависимость от родителей или иных законных представителей приводят к тому, что несовершеннолетние не имеют реальной возможности защищать свои права столь же эффективно, как это может делать взрослый человек. Возникает необходимость повышенной правовой защиты их законных интересов со стороны государства и общества. Отсюда понятно, насколько важен комплекс мер по созданию и обеспечению механизма реализации и защиты прав и свобод ребенка.

Мақалада авторлар әкімшілік жауапкершіліктердің негіздеріне, әкімшілік құқық бұзушылық пен әкімшілік жауапккершіліктің бірінсіз-бірі өзара бірлігін сөз ете отырып, әкімшілік құқық бұзушылық орын алмаса, әкімшілік жауапкершіліктің болмайтынын, әкімшілік жауапкершіліктің негізі әкімшілік құқық бұзушылық екенін айқындайды. Авторлар қоғамдық орындарда жасалатын әкімшілік құқық бұзушылық үшін тағайындалатын әкімшілік жауапкершіліктің мәні мен мазмұнын айқындау үшін заңдық әдебиеттерге шолу жасап, аталған құбылысқа теориялық талдау жүргізеді.

«Мселені тарихнамасы» атты блімде азастанда жрген кші-он дерістеріні кеес дуіріндегі барысы арастырылан зерттеу жмыстары талданып, мселені зерттелу дегейі крсетілді.

Кеес дуіріндегі кші-он дерістері таырыбыны тарихнамасы бастауын кеес дуірі кезінен алады. оамды ылымдар салалары бойынша кші-он мселесіне атысты кптеген ебектер жарияланды. Мселені тарихнамасы жиналан тжірбиеден орытынды жасау шін жинатап, халытану мселесіндегі оны ашылмаан тстарын анытауды негізгі міндеттерін крсетуді ажет етеді. Сондытан, кеестік дуірдегі кші-он дерісіні демографиялы аспектілері арастырылан ебектерді таырыбымыздаы мселелерге атысына арай ш топа біріктіре талдады:

Бірінші топа кеес дуірі арсаындаы кші-он мселесі арастырылан патшалы Ресейді соы кезеі мен кеес дуірінде жарияланан ебектер кіреді. Себебі кеес кіметіні орнауы мен орныуы тсындаы азастандаы кші-он дерісі ХХ. басындаы оиалар мен сол кезедегі кші-он озалысымен тыыз байланысты болды.

Кеес дуіріні арсаындаы кші-он дерістеріні дені патша кіметіні оныс аудару саясатымен байланысты жрді. оныстандыру мселесі зерттеу нысанына айналан ткеріске дейінгі кптеген зерттеушілер ебектерінде кші-он дерісіні азастан халыны кплттылы рамы мен саныны динамикасына тигізген серін малдап, кптеген нды деректерді ылыми айналыма тартты, біра, зерттеушілер лыдержавалы мддені бірінші кезекке ойып, соан сай ызмет етуге тырысты. Ол ебектерде статистикалы материалдарды ылыми айналыма жинау мен жйелеу ісі жола ойылса, кеес дуірінде мселені теориялы жадайы арастырыла бастады. 1920-1930 жж. лтты зиялыларды ебектерінде патша кіметіні оныс аудару саясаты салдарынан аза даласына еуропалы Ресейден шаруаларды аылып келуіні зардаптары крсетілді [4]. Кеес дуірі арсаындаы кші-он дерістеріні нтижесін патша кіметіні оныс аудару саясатымен байланыста арау рдісі 1940-1950 жж. да з жаласын тапты [5].

азастан халыны азіргі республика аумаында анша жне андай ерекшеліктері (лт, жыныс, білім дегейі жне т.б.) боланы алаш рет Б.С. Слейменовты ебегінде ктерілді. Дегенмен, онда азіргі азастан аумаыны шекаралы межесі аны блініп алынбады [6, 40-41-б.]. 1970-жж. басында жарыа шыан ебектерде азан революциясына дейінгі кші-онды дерісті ерекшелігі трлі деректер негізінде талдананымен [7], азастан халыны саны наты азіргі аумаына сйкес бермеген.

азастанны азіргі аумаындаы халыны саны алаш рет 3 томды «История рабочего класса Советского Казахстана» кітабыны 1 томындаы М.Х. Асылбековты зерттеулерінде 4,147 млн. деп крсетілсе, кейін бл сан М.Х. Асылбеков басшылыымен жргізілген ебектерде [8] натыланды. Соны нтижесінде, азастан халыны рамыны (лты, жасы, жынысы, білім дегейі жне т.б.) ХХ. соына дейінгі згерістерін кейінгі санатармен салыстырып, демографиялы, леуметтік дамуын талдауа ммкіндік берілді. ХІХ. соы – ХХ. бойы жрген кші-он дерістеріні, оны ішінде сырттан келген кші-оншылар толындарыны сері айындалды.

Екінші топа кеес дуіріндегі кші-он дерісі мселесі амтылан кеес дуірі тсында жарияланан зерттеу жмыстары жатызылды. Кші-он мселесін кешенді трде арастыру 1960-жж. аымды мліметтерді зерттеушілерді олына тсе бастауымен байланысты. Кеес дуіріндегі кші-он мселесі арастырылан кеес дуірі тсында жарияланан ебектерді басты зерттеу нысаны халыты саны, оны суі мен арыны болды. Осы баыттаы зерттеу жмыстарында демографиялы дамуды ртрлі аспектілері: халыты сіп-нуі, ебек ресурстарыны дамуындаы кші-онны рлі, алалану арыны рсетіліп, кпке дейін, сіресе егемендікке ол жеткенше, кші-он мселелері азастана сырттан келушілерді саны мен рамын, экономикаа тигізген серін жне баса «прогрессивтік» нтижелерін біржаты арастыру баытында талданды [9].

Шетелдік зерттеушілерді ебектерінде 1920-1930 жж. азастандаы леуметтік-экономикалы айта рулар республиканы отарлы мртебесін бекіткен шара ретінде сипатталып, патшалы Ресейді оныс аудару саясаты соны бір крінісі ретінде абылданды. Кштеп жымдастыру мен отырышыландыруды, ндірістендіруді демографиялы апат тудыраны айтылатын 1930-жж. бергі шетелдік алымдар ебектерінде адам шыынымен бірге кші-он мселесі де амтылып кетеді. Кші-оншыларды жасты-жынысты рамы крсетілген Дж. Демконы, А. Каппелерді, М. Олкотты, Р. Конквест, В. Уиткрофтты жне т.б. зерттеу дістері мен станымы азіргі тарих ылымыны станымымен сйкес келеді [10].

Кші-онды дерісті кеестік дуірдегі ерекшеліктері жне оны азастан халыны леуметтік-демографиялы дамуына ыпалы мселесі арастырылан М.Б. Ттімов,. али, Е.Н. Гладышева, Л.А. Квон жне т.б. ебектеріні [11] ылыми баасы жоары. Соны ішінде, кші-он дерістері мен азастан халыны лтты рамыны алыптасуы зерттеу нысаны болан алашы ебектер атарына жататын Е.Н. Гладышеваны мааласында аза жерін кші-оншылармен, ебек ресурстарымен толтыран кші-он дерісіні кплттануа тигізген сері тапты трыдан о бааланады. Ол
1960 жж. дейін азастан халыны сіміні ерекше болмау себебі трылыты халыты сырта аылуына жне оны орнын сырттан келгендер мен табии сімні толытыра алмаандыынына байланысты деп крсетіп, азатарды саныны кемуі мен оамдаы орнына мн бермейді [12]. Ф.Н. Базанованы кеес дуіріндегі халыты алыптасуы мен дамуы мселесі арастырылан монографиясында кші-он дерістері халы саныны згерістеріні басты факторы болып крсетіліп, соны ішінде трылыты емес лт кілдеріні саныны сіміне себеп болан республикааралы кші-он екені айтылады. Ебекте кші-оншыларды азастанны экономикалы дамуына осан лесі де арастырылады. Біра автор кші-он саясатыны нтижесін, оны жергілікті лтты болмысына тигізген серін крсеткен жо [13].

азастандаы халытану мселесіне арналан зерттеулерде халы санды рамындаы згерістерді негізгі факторы – кші-онны рлі крсетіле бастады. Жаа кзараспен талдау арасында кші-онны келімсектерден баса баыттары, оны ішінде шетелдерге, Ода кезінде баса республикалар мен айматара, з елімізді ішінде (облыс аралы, ала-ауыл, ала-ала, ауыл-ала жне т.б.) болан трлері жан-жаты талдана бастады. сіресе, азатарды демографиялы кйзелістер мен апаттар кезінде ауа кшіп, оныс аударуы, оны себептері мен зардаптары жне т.б. жатарына ерекше кіл блінді [14]. Кеестік кезеде идеологиялы тыйым салынан таырыпты бірі – демографиялы дамуды барысы, рдістері, негізгі нтижелері арастырылан зерттеулерді кшбасшысы болан М.Х. Асылбеков пен
.Б. алиды ебегінде азастандаы леуметтік-демографиялы дерістерді зерттелу дегейіне арнайы кіл блініп, бл мселеге жаа кзарас трысынан тарихнамалы шолу жасалан. Біра, аталан ебектерді масаты кші-он дерісі емес, азастанны леуметтік-демографиялы дамуы мселесі боландытан, кші-он дерістері кешенді мселелер ішінде арастырылады.

Сонымен, кеес дуіріндегі кші-он мселесі арастырылан кеес дуірі тсында жарияланан зерттеу жмыстарыны басты нысаны халыты саны, оны суі мен демографиялы дамуы боландытан, кші-он мселесі арнайы талдауа тспеген.

шінші топ кеес дуіріндегі кші-он мселесі арастырылан туелсіздік жылдарында дниеге келген тарихи туындыларды амтиды.

Туелсіздік жылдарында тарихи демографиялы баытта жазылан азастанды зерттеулер шоыры зіні жааша тжырымдамалы пайымдауымен тарихи айналымда олданылуда. Біра, отанды тарих ылымыны салалары ішіндегі кеш дами бастаан блігі боландытан, тарихи демография саласындаы зерттеу жмыстары халытану баытындаы зекті мселелерді тбіне жетпек тгіл стігі абатын арастырып біткен жо.

азастанды тарих ылымыны тарихи демография саласыны ылым ретінде алыптасуына оматы лес осудаы М.Х. Асылбековты,
М.Б. Ттімовты,.Б. алиды, М.Н. Сдыовты, В.В. Козинаны, М.К. Тлекованы жне т.б зерттеушілер ебектерінде [15] азастан халыны леуметтік-демографиялы дамуыны негізгі рдістері сараланып, 1897-2009 жж. азастан халыны саны, оны сіп-ну жолдары мен арыны жан-жаты жне жааша зерттелді деп айтуа толы болады. ылыми ізденістер азастан халыны саны мен рамы бойынша (лтты, жас-жынысты, леуметтік, білім дегейі жне т.б.) згерістерді негізінен кші-он дерістеріні, соны ішінде сырттан келген келімсектер толындарыны сері екенін айындады. Кші-он мселесі М.. озыбаев, Ж.Б. білхожин, М.Ж. бдіров жне т.б. ебектерінде азастанды оамны жалпы саяси, лтты, демографиялы дамуы жиынтыында да арастырылды [16].

Шетелдерде орналасан азатарды леуметтік-демографиялы мселелері ішінде кші-он мселесі амтылан З. инаятлы, Ж.А. Ермекбаев, Г.М. Медіклова, Н. Мхаметжанлы, Р.К. Айдарбекова жне т.б. алымдарды іргелі ебектерін айта кеткен жн [17]. Біра аталан ебектер кеес дуірі тсында азастан аумаында жрген кші-он дерісіні салдарларын кешенді трде зерттеуді здеріне масат етіп алмайды. Кші-он мселесі оамдаы бір-бірімен байланысты дерістерді ішінде ттастала аталып кетеді.

1990-жж. демографиялы зерттеулер бойынша жаа жне тез дамушы баыт – кші-он дерістерін зерттеу баыты алыптасты. Біра ол баыттаы жмыс-тарда арастырылатын басты мселе азіргі кезедегі халыты кші-он озалыстарына бейімділігі, дерісті р трлі ырлары, азастан Республика-сыны кші-он саясатын алыптастыруа атысты пікір-тжырымдар жне т.б. азастанны туелсіздік кезеіндегі жай-кйіне арналады.

Кеес дуіріндегі азастандаы кші-он дерістерін арастыран ебектер атарына А.И. аржаубаеваны,.М. Ерімбетованы,.А. Енсеновты, К.К. Смаилованы, Б.Р. Найманбаевты [18] жне т.б. ебектерін жатызамыз. Ол ебектерде кші-онны жекелеген трлері, кші-он дерісіні халы саныны динамикасы мен лтты рамдаы санды жне лестік арасалматы згерісіне сері крсетілгенімен, табии озалыса сері мен баса да демографиялы салдарлары тере талданылмаан жне мерзімдік ауымдары тар.

Сонымен, халытану саласындаы зерттеулерге жасалан талдаулар азастан халыны тарихыны ыр-сырлары арастырылан жмыстарда кші-он мселесі ішінара болса да, негізгі мселе ретінде болса арастырыландыын жне осы салада маызды ылыми нтижелерге ол жеткізгендігін крсетеді. Аталан зерттеу жмыстарыны ндылыы да сонда, олар азастанды тарих ылымынын кші-он мселесін тарихи демографиялы аспектіде арастыран зерттеу жмыстарыны алашылары болды. Біра, кеес дуіріндегі кші-он мселесіні тарихи демографиялы салдарларын жаа тжырымдамалы дегейде арастырудаы маызы жеткіліксіз. Яни, кеес дуірі кезіндегі кші-он дерістеріні тарихы, оны демографиялы салдарлары кешенді трде шынайылы трысынан арнайы назара алынан жо. Сондытан, осы жмыста жаа тжырымдамалы трыдан толы жазылып бітпеген кеес дуіріні тарихын, соны ішінде азіргі отанды тарих ылымыны басты міндеттерді бірі – идеологиялы тыйым салынандытан ордаланан «атадатарды» тарихи демографиялы аспектілерін зерттеу жзеге асырылады.

«Зерттеуді деректік кздері» атты блімде кші-он дерістеріне атысты айналыма тартылан ртрлі дерек кздері крсетілді. Оларды е бастылары:

1) Мраат орларыны жаттары мен мліметтері. азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мраатынан 698 – аза КСР Министрлер Кеесіні жанындаы Орталы статистикалы басарма оры 1920-1970 жж. статистикалы мліметтер, халы санатарына атысты кптеген материалдарды делмеген кйінде сатаан. Біра, сана материалдарыны негізгі блігі ОСБ-а деуге кетілгендіктен, нды боланымен жеткіліксіз. 1987 – аза КСР Министрлер Кеесіні ебек ресурстарын реттеу жніндегі Мемлекеттік Комитет орда Ода бойынша шаруашылытара кшірілгендер туралы, осы орды «ерекше пия» грифі бар 1-тiзбесінде «Жмыс кшін йлестiру жне оныстандыру Бас басармасы» жаттары, 1479 – аза КСР Мемлекеттік жоспарлау комитеті орында республика мен облыстарды леуметтік-экономикалы дамуы туралы, 1481-орда ты жне тыайан жерлерді игеру жылдарында азастана келгендерді абылдау, орналастыру, республиканы ауыл шаруашылыында амтылан халыты жай-кйін анытауа атысты жаттар саталынан. азастан Министрлер Кеесіні шешімдері мен аулыларын саталан 1137-пия орда зге лт кілдеріні азастана кшірілгені кезіндегі абылдануы, лтты рамы жайында мліметтер кездеседі. 1208 – аза КСР-ні кіметі жанындаы Кшіру-оныстандыру бліміні, 1179 – аза КСР Жоспарлау комитетіні, 1000 – аза КСР оныстандыру басармасыны 1928-1931 жж. жаттары, 1490-орда аза КСР Халы комиссариаты жанындаы оныстандыру-кшіру бліміні 1937-1939 жж. жаттары жинаталан. 1208-ор – аза КСР ХКК жанындаы оныстандыру бліміні 1938-1941 жж. материалдарын сатауда. оныс аударушыларды жымшар-кешарлара орналасуы, ол жымшарлар мен жымшаршыларды экономикалы жадайы, облысты атару комитеттері жанындаы оныс аудару комитеттері мен атару комитеттері арасындаы хабарлама алмасулар, атынас ааздар, оныстанушыларды абылдау мен блу, оныс аударуды барысы, ауыл шаруашылыы мен ндіріс салалары бойынша оныс аударушылара деген сраныс-жоспарлар мен жоспарды орындалуы жайлы мліметтер жинаталан. Сондай-а, осы мрааттаы 1955-ор – Сырты істер министрлігіні шет елдерден азастана келген-кеткендер жайлы 1960-1991 жж. малматтарын жинаан. Шет елдерден аза КСР-не келгендерді, репатрианттарды абылдау, орналастыру, ебекке араластыру, оларды материалды-трмысты жадайы мен жмыса орналасуы жне т.б. жайлы республика мен облыстар бойынша санды крсеткіштер кездеседі.

азастан Республикасы Президентіні мраатынан 141 – БК(б)П аза лкелік Комитетіні жаттары жинаталан ор, 708 – азастан Комунистік Партиясыны Орталы Комитетіні жаттары саталудаы ор жне т.б. орлар жаттары да жмыс барысында олданылды.

азастан Республикасы лтты мрааты туелсіз азастанны статистикалы ызметіні жаттары жинаталан 53 – азастан республикасы Ебек жне халыты леуметтік орау Министрлігіні Кші-он жніндегі комитеті деп аталатын, 64 – Р Статистика жніндегі агенттігі деп аталатын орлар жаттары кеестік дуірдегі кші-он дерістеріні туелсіздік жылдарындаы рдістерге серін, баыттары мен нтижелерін салыстыруда нды болып табылады.

Ресей Мемлекеттік Экономикалы мраатында КСРО Министрлер кеесіні жанындаы Орталы статистикалы басарманы 1931-1948 жж. арасындаы статистикалы материалдары жинаталан 1562-орды 329-шы (1937 ж. БХС) жне 336-тізбелерінен (1939 ж.) 1937 ж. жне 1939 ж. санатар мліметтерін алуа болады. 1937 ж. Бкілодаты бір кндік халы санаы ате деп жарияланып, оны йымдастыруа, ткізуге атысан адамдарды кпшілігі репрессияа шырап, мліметтері жойылып, тіпті мраат ойнауларына да мардымсыз блігі тскен болатын. Сондытан, 1937 ж. санаты мрааттарда саталынан мліметтері тіпті нды. Ал, 1939 ж. ткізілген халы санаты материалдары да тек 1990-жж. жары кре бастады. Санаты азастана атысты блігі толыымен Мскеудегі Ресей мемлекеттік экономика мраатыны (РМЭМ) ойнауында алып, осы кнге дейін жары крмеген. азастан Республикасы мемлекеттік мраатында аз ана блігі саталан. Сондай-а, осы орда 1931-1948 жж. халыты механикалы озалысы КСРО бойынша берілген. Соларды ішінде азастана атысты жалпы мліметтер де бар. Сондытан, сана материалдарына кші-он мселесі енбеген жылдардаы бл дерісті ерекшеліктерін крсетудегі мраат жаттарыны маызы зор.

Ресей Федерациясы мемлекетік мраатыны жаттары да жмыста ке олданылды. 1235 – БОАК, 3316 – Трала секретариаты, 130 – РКФСР ХКК орларында кші-он озалысыны барысы жайлы жаттар саталуда.

Ресей мемлекеттік леуметтік саяси тарихы мраатыны 17 – БК(б)П ОК орыны жаттары губернияларды тарихи кезедерге сай экономикалы жне саяси жай кйлері, жергілікті лт кілдері мен баса да кшіп келіп оныстанан лт кілдеріні жерге орналасуы, санды рамы, кімшілік бірліктер бойынша орналасуы жайлы мліметтер береді. Осы орда (33-тізбе) 1920-жж. аза АКСР-дегі жер мселесі, оныстанушылар мен жергілікті халыты жерді блуге байланысты араатынасы, губерниялардаы ашаршылыты клемдері жайлы да мліметтер бар.

Сонымен бірге ызылорда, Отстік азастан облысты мрааттар орларындаы жаттармен де жмыстар атарылды. Айта кетер жайт, 1950 жж. дейін статистикалы мліметтерді негізгі дені кбінесе ызмет бабында пайдаланылып, кп жариялана оймаандытан мраат жаттарында саталан статистикалы материалдар ерекше нды.

2) Жмысты деректік негізін жарияланбаан жне жарияланан статистикалы жинатар мен аымды статистикалы материалдар райды. Оларды мерзімді реттілікпен: революцияа дейінгі, кеес дуіріндегі жне туелсіздік жылдарындаы деп арастырды. Бл діс оамны белгілі бір тарихи даму сатысындаы апарата деген ажеттілігі мен статистиканы даму дрежесін ескеруге ммкіндік береді. Бл, рине, статистикалы деректерді мерзімдік шебер ішіндегі ажеттілігіне, маыздылыына, кілеттілігіне, делу кезіндегі сттерді анытауа жне баяндалуына байланысты срыптауа кедергі келтірмейді.

3) Халытану саласында жалпы малмат алудаы сана материалдарыны рлі ерекше. Себебі, ешбір баса статистикалы малматтар толыанды млімет бере алмайды. Халы санатарында ана халыты саны, лтты рамы, тууы, лім-жітімі, кші-оны, жасты-жынысты, біліми жне ксіби рамы туралы наты крсеткіштер бар. Сана материалдарыны, сіресе ХХ. алашы жарты жылында ткен санатар материалдары баспа бетінде толы жарияланан жо. Бл, сіресе, 1920 ж., 1937 ж., 1939 ж. жне 1959 ж. санатара атысты. Ал, 1937 ж. сана орытындысы те пия саталан, материалдары жарияланба тгіл, негізінен жойылып, санаты жргізгендерді басшы блігі репрессияа шырады. Кптеген йымдастырушылы жмыстара кеткен шыындара арамастан, сана орытындысы дрыс емес деп табылып, оан атынасандарды кпшілігі атылан. Бл санаты материалдары делмей, баспасзде жарияланбай, мрааттарда алып ойды. Соан арамастан, санатарды жарияланан материалдарында азастан халыны табии жне механикалы озалысыны, саныны, лтты, леуметтік, жасты-жынысты, біліми-мдени, мамандыты жне т.б. рамыны крсеткіштері жайлы кездесетін мліметтер халыты кші-он дерісіні тарихи демографиялы салдарларын крсетуде таптырмас дерек болып табылады. Сана материалдарын мраат ойнауларында жинаталып, саталан жаттармен бірге салыстыра жне толытыра отырып, елімізді тарихында болып ткен, халы дамуындаы рлеулер мен тарихи демографиялы дадарыстарды шынайы бет-пердесін ашатын толыанды мліметтер ала аламыз.

Сонымен бірге, диссертациялы жмысты деректік негізін раан:
4) кші-он дерісін реттеуші занамалы жаттар; 5) кеес кіметі мен кіметіні, оммунистік партияны аулы-арарлары мен шешімдері;
6) таырыпты мерзімдік шегіндегі кші-он дерісіні барысын, ерекшеліктері мен нтижелерін айатайтын жатты деректер жинатары; 7) баспасз материалдары, кеес дуірінде, туелсіздік жылдарында кші-он мселесі ктерілген маалалар, хабарламалар жне т.б. деректер сын кзбен, зара салыстырыла пайдаланылды.

орыта айтанда, зерттеуде пайдаланылан деректер кеестік кезедегi республика трындарыны кшi-оныны негізгі баыттары мен рдістерін, демографиялы салдарларын ашып крсету, кші-он саясатына баа беру, азатар мен азастанды мекендеген баса да лттар кілдеріні леуметтiк-демографиялы даму динамикасын, кші-оныны ерекшелiктерiн, ол дерісті мдени, экономикалы, этникалы, тарихи факторлармен зара серін крсету баытында бірін-бірі толытырып, натыландырды.

«1917-1939 жж. азастандаы кші-он дерістері: трлері, демографиялы дамуа тигізген серлері» деп аталатын екінші тарауды «азастандаы Кеес кіметі арсаындаы ахуал жне кші-онны негізгі рдістері» деп аталатын блімінде кеес дуірі арсаындаы аза жерінде жрген кші-он дерістері мен халытану мселесіні неден бастау аланы сараланады. Кеес дуірі арсаында саталан кімшілік-ауматы згерістерге, азастанны саяси-экономикалы ахуалына ысаша шолу жасалып, елді демографиялы жай-кйі мен кші-он озалыстарын туызан факторлар аныталады.

Кеес кіметі орнау арсаындаы кші-онны ерекшелігі – ішке Ресейді орталы айматарынан келген шаруалар кші-оныны жаласуы мен 1916 ж. ктерілісті басып-жаншу шараларынан ашан азатарды сырта кші-оныны бан дейін алыптасып алан кші-он маршруттары арылы жзеге асуы. Диссертациялы зерттеуді бастау алар негізгі шекарасы болан 1916 ж. лт-азатты ктерілісті демографиялы салдарлары арастырылады.

«1917-1939 жж. кімшілік-ауматы згерістер жне кші-он дерістеріні басарылуы» деп аталатын блімде халыты орналасуы мен тыыздыына, санды жне сапалы крсеткіштеріні динамикасы мен демографиялы крсеткіштерді згерістеріне тікелей сер ететін кімшілік-ауматы згерістер, осы кезедегі кші-он дерістеріні ыты амсыздандырылуы, дерісті басарушы мемлекеттік органдарды трлері мен ызметтері талданды.

Кеес кіметі орнаан кезде патшалы оныстандыру саясатыны салдары мен нтижесі з кшінде еді. азастандаы оныс аударатын бес аймата ашылан оныстандыру мекемелеріні кші-он дерісін реттеудегі отарлаумен штастырылан діс-амалдары мен олданылатын терминдері кеес кіметіні алашы жылдарында ерекше згеріске шырамады. Кші-она атысты абылданан арар-жаттарда оныстандыру-отарлау термині жапсарлас олданылса, кші-он дерісіне атысты мемлекеттік органдар да патшалы кезенен халы санасына сіірілген оныстандыру-отарлау деген атаулармен ызмет жасады. Яни, кші-он дерісіне атысты ымдар ХХ. 20 жж. ортасына дейінгі барлы кеес кіметіні декреттерінде, аулылары мен шешімдерінде отарлау деген сзбен баламаланып, ашы олданылып отырды. Тек, лтты езгіні жою мддесіне айшы келуіне орай, оныстандыру ымын отарлау ымымен теестіруге болмайтындыы туралы пікірлерді серінен со, 1925 ж. кші-он дерісін баылап-реттеуші орган – Орталы отарлау комитеті (Центрколком) Бкілодаты оныстандыру комитеті болып, Мемлекеттік отарлау ісі ылыми-зерттеу институты (Госколонит) – Жерге орналастыру жне оныстандыру институты болып атауларын згертті. Біра, асырлар бойы отарлауды арасында жргізілген оныс аударулар бірдей маынада олданыла берді. Мысалы, аза Егіншілік халы комиссариаты жанындаы оныс аудару ісімен айналысатын Жерге орналастыру блімінде Отарлау бюросы, Отарлау жне оныстандыру бюросы немесе оныстандыру блімшесі деп атауын бірнеше рет згерткен блімше ызмет жасады. Ал, жергілікті жерлерде отарлау мен оныс аудару ісімен айналысатын облысты жне губерниялы жер басармалары мен осы масат шін арнайы рылан отарлау экспедициялары, оныс аудару пункттері, орталы кілдік берген агенттер ызмет жасады [19, 19-б.]. Яни, кеес кіметіне дейін империяа баынышты халытарды санасын деформациялаан отарлаушыларды стем идеологиясы кеес билігі орнааннан кейін де аза жеріне оныстандыру ісінде басымды танытты. азастана сырттан келімсектерді келуі кшейген сайын, аза лтыны дербестігіне нсан келетінін, езілген халын жасарта алмайтынын тсінген лт зиялылары аза халын рухани сатау мен жаыртуды бір жолы ретінде аза жеріне орыс шаруаларыны оныс аударуларын тотатуды сынып, кші-оншыларды келтіруге ртрлі дегейде арсылы жасап отырды. 1916 ж. лт азатты ктеріліс, кеес кіметіні орнауы мен азамат соысы жылдарында ытайа кеткен босындарды айтару шаралары 1925 ж. аяталды. 1924-1925 жж. аза ОАК мен ХКК азастана сырттан кшіп келушілер мен з ішіндегі кшіп-онуды тотату туралы шешімдер абылдайды [20]. Біра, лкелік партия басшылыына Голощекин келгеннен кейінгі шешім-шаралар кші-он дерісіні жаа кезеін бастап береді.

«1917-1926 жж. кші-он дерістері: негізгі факторлары, трлері жне халы рамына тигізген сері» деп аталатын блімде 1917 ж. мен 1926 ж. Бкілодаты халы санаы арасын амтыан бірінші кезедегі кші-он дерістеріні негізгі факторлары, трлері мен халыты рамына тигізген серлері, демографиялы салдарлары талданады.

Бл кезеде саяси оиаларды ыпалымен жне нтижелерімен ттасан экономикалы, леуметтік, мдени, діни, этносты жне трмысты факторлар кешені кші-он озалысыны белсендірілуіне ерекше сер етті.

1916 ж. лт азатты озалыса атысандарды удалаудан ашандардан басталан азатар кші-оны кеес кіметіні жеісінен кейін де байалды. Кеес кіметі орнааннан кейін 1917-1918 жж., 1921-1922 жж. ашаршылытар нтижесінде сырты кші-ондаы трылыты халыты кші-оны азастаннан сырта арай баытталса, европалы лт кілдеріні кші-оны, керісінше, азастана аылуын жаластырды. Бл кезеде брыны патша кіметіні отарлауынан бастау алан кші-он жаа кеестік трге ауысты, біра патша кіметі кезіндегідей кші-оншыларды лек-легімен келуі ндірістендіру басталана дейін тотатылды. азастана з бетінше кші-она тыйым салынды. Соан арамастан, орыс, украин жне т.б. лт кілдеріні аза жеріне кші-оны тотаан жо. Біра, азастана арай баытталан кші-он арыныны саябырсуына орай, бл кезеде азатар халы рамындаы артышылы лесін сатады. 1926 ж. саната – 58,5% болды. Сондытан, бл кезеді, салыстырмалы трде, азастана сырттан баытталан кші-онны саябырсу кезеі деп атаймыз.

1916 ж. лт-азатты ктеріліс кезіндегі халыты сырта кші-оны
1917-1918 жж. Тркістан Республикасын жайлаан ашты пен 1921-1922 жж. азастан аумаын тгел амтыын ашаршылытан туындаан стихиялы кші-онмен ласты. Бл кезеде де азастаннан сырта ашандар – ысым крген жергілікті лт кілдері де, сырттан келгендер – патшалы билік кезеінен отарлы оныстандыру ымы бойына сіген европалы кші-оншылар.
1917-1918 жж. Тркістан жеріндегі ашаршылы пен оны халыа келген демографиялы апатты салдары, халыты табии жне механикалы озалысыны барысы, баыттары, нтижелері осы блімде талдауа тсті.

Сонымен бірге, жмыста кші-оншыларды сырттан аылуын тотатуа атысты мселеде мдделес болан М. Тынышбаев, Т. Рыслов, С. ожанов, О. Жандосов, Ж. Мыбаев, С. Садуаасов жне т.б. лтты саяси элита кілдеріні кші-она байланысты кзарасы мен іс-шаралары ашылады.

Осы жерде Столыпинды оныс аударулардан кейін 1925 ж. дейін ірі кші-он аындары болан жо жне 1920 жж. кші-он дерістері азастанны халы саныны згерістеріне ерекше сер етпеді деген кейбір тарихшыларды пікірімен келіспейтіндігімізді айта кетейік [21]. Себебі, 1926 ж. сана 1,6 млн. кші-оншыларды тіркесе, оны 800 мыы 1916-1926 жж. кшіп келген. Яни, жылына орта есеппен 80 мынан адам келіп отыран. Ал, 1897-1916 жж.
1301,4 мы адам немесе жылына орта есеппен 68,5 мы адамнан келген еді. Яни, 1925 ж. дейін де кші-он озалысына тскен кші-оншылар аз болмады. Соны ішінде, азатарды да сырта жне ішке кші-оны бар.
1917 ж. кейінгі есептерде жаппай кшіп-онбаанымен, крші республикалара кшкен азатар саны крсетіледі. Сонымен бірге, 1920-1921 жж. ашаршылы кезіндегі лім-жітім мен сырта кші-он елдегі шаруашылыты 14%-ын (119970) жойды: 1920 ж. 857480 болса, 1921 ж. 737510 шаруашылы алды.

Бл кезеге тн сипат – тууды тмендігі, лім-жітімні кбеюі жне халы сіміні азаюы. Біра, алдыы кеземен салыстыранда, табии сім біршама ктерілді. 1924 ж. орыстар мен азатарды табии сімі, тиісінше, 25‰ мен 16,1‰, 1927 ж. 32,9‰ жне 27,1‰ болды.

1926 ж. сана материалдарын халы рамын жасты-жынысты белгілеріне сйкес талдау республиканы ртрлі кезеде тітіренткен тарихи оиаларды серін крсетеді. асырды саяси, экономикалы катаклизмдері жылдары туыландар мен сол кезеді басынан ткізгендер, здерінен кейін туыландара араанда, сана материалдарында аз млшерде болды: 0-4 жастаы
1923-1926 жылылар 1921-1922 жж. аштытан кейінгі компенсаторлы кезеде туыландар баса жас топтарындаылардан анарлым кп. Ал, 1921-22 жж. балалар мен крі жастаылар кп лген. Бдан кейінгі санатарда да
1921-1922 жж. туыландар мен ерлер лесі тмен болды. Ашаршылы пен жт жылдарыны нтижесі санатарда лдырау кезедері болып крінеді.
1921-1922 жж. ашаршылытан кейін, жаппай сипат алмаанымен, азастанны кптеген айматарында халыты ашыуы тотамады. 1920-жж. н бойындаы саяси-экономикалы реформалардан есесін ктере алмаан аза елі 1920-жж. соында осы дерісті шарытау шегі болатын ашаршылыа шырады.

1917-1926 жж. кші-он дерісін зерттегенде анытаанымыз, осы кезедегі кші-он былыстарыны патшалы дуірден мралыа алан оныстандыруды баыттарымен, нтижесі мен саяси мнімен састыы. Тапты езгіні жоюа баытталан жаа оам орнату жолындаы крес барысында азастана баытталан кші-он аза лты мен ел халыны алыптасуы мен дамуында, халы рамындаы санды жне сапалы крсеткіштер мен лестік арасалмата дуірлік згерістер туызды. Ал,
1917-1926 жж. саябырсыан кші-он дерісі лкелік партия басшылыына Голощекинні келуімен жаа арын алып, кші-он дерісіндегі жаа кезені басталуына келді. Сонымен, 1917-1926 жж. брыны патша кіметіні отарлауымен ттасан кші-он саясаты жаа кеестік трге ауысты.

«1926-1939 жж. кші-он: жалпы сипаттамасы, халыты леуметтік-лтты рамына тигізген сері мен демографиялы салдарлары» атты блімде азан ткерісінен кейінгі азастана кші-онны айта рлеген 1926-1939 жж. аралыын амтитын екінші кезені дерістері талданады.

оныстандыру шараларыны белсендірілу кезеін бастаан орталыты арнайы аулылары мен республикадаы іс-шаралары [22], 1929 ж. республика кіметі жанынан рылан оныс аудару басармасы мен кшіру-оныстандыру мекемелеріні рылымы, жмыс істеу принциптері мен ызметі сараланады [23].

1929 ж. 13 апанында азлкелік БК(б)П бюросы жанынан рылан оныстандыру басармасы лкедегі оныстандыру шараларын жргізу жоспарын жасайды. Кеес кіметіні кші-он саясатында бірден екі – ерікті жне мжбрлі баыттары пайда болды. ХХ. 1920-30 жж. азастан Кеес Одаын аграрлы елден индустриалды елге айналдыру жоспарындаы негізгі ндірісті-шикізатты лке болды. Ауыл шаруашылыына згерістер енгізіп, лкені пайдалы азбалары мен энергетикалы ресурстарын шаруашылы айналыма тарту сырттан жмыс кшіні здіксіз келуіне жол ашты. Ебек ресурстары азаты дстрлі шаруашылыын жымдастыру, отырышыландыру арылы жою жне белсенді кші-он саясатын жргізу мен Лагерлерді бас басармасы (ГУЛАГ) жйесіне баындырылан ебек оныстарын, трмелер, ебекпен тзеу лагерлері мен колонияларын йымдастыру секілді екі жолмен жинаталды.

ндірістік кші-он. 1927 ж. азастанны ауыр индустриясындаы жмысшылар саны 10,2 мы адам болса, 1939 ж. арай 192,4 мы адама жетті. ндірістендіру нтижесінде ерекше Орталы жне Шыыс азастанны шаруашылыын жааландыру шаралары жргізілді. Мысалы, 1913 ж. салыстыранда 1939 ж. ндіріс німі азастан бойынша 16,9 есе, Солтстік азастанда 6,8 есе, араанды облысында 27,7 есе скен. Бл жерде Солтстік азастанны ндірістендірілу дегейі тмен крінгенімен, азастанны баса айматарымен салыстыранда жоары болды. 1932-1940 жж. республиканы индустриялы саласына жмысшыларды йымдасан абылдау негізінде 559 мы адам келді [24]. Трксіб, араанды, Балаш жне баса крделі рылыса арай аылан жмысшыларды стихиялы кші-онын есепке алып, реттеу ммкін болмады. 1928-1939 жж. механикалы сім 1,8 млн. адамнан асты, оны 1150 мыы (69%-ы) ірі индустриялы орталытара орналасты [25]. азастана сырттан халыты йымдастырылан жне стихиялы трдегі кші-оны азатарды темір жолдар мен ірі ксіпорындарды рылыстарына тартылуына кедергі келтірді. Міне, осындай жадайлар ндірісте, алалар мен жмысшы поселкелеріндегі лтты мамандарды саныны суі ммкіндігіне теріс ыпал жасады.

1920-жж. соы мен 1930-жж. басында кулактарды тап ретінде жою ісін жзеге асыру масатында, Ресей мен Украинадан репрессияланан шаруалар келініп, аграрлы оныстандыру саясаты да атар жрді. 1928-1930 жж. азастанда рылан кешарлар жмысына КСРО-ны ралуан ткпірінен
65 мы отбасы кшіп келді [26].

Бл кезедегі азатарды сырта аылтан ірі кші-он жымдастыру кезіндегі 1929-1933 жж. ашаршылыты зардабынан туындады. 1929-1931 жж. азастанда 80 мы адам атынасан 372 ктеріліс азатарды республикадан тыс жерлерге кшуімен жаласты. Ашаршылы жылдары республикадан
1130 мы адам кетті, оларды 676 мыы айтпай алды, 454 мыы кейінірек азастана айта оралды. 1930-1933 жж. азастанда ауыл халы 2351,6 мы адама кеміді [27]. Ресми мліметтер бойынша, 1930 ж. 121,2 мы, ал 1931 ж. 1074 мы аза немесе азатарды штен бірі кшіп кеткен. Ірі ктерілістерге атысаны шін 1929-1931 жж ОГПУ органдары арылы 5551 адам жазаа тартылды, оны 883-і атылды [28, 14-б.]. Кштеп жымдастыруды алдында 4836 мы адам болан азастандаы азатарды ашаршылыта 1933 ж.
1149 мынан астамы босына айналан болып шыады.

Жмыста босыншылыа шырап, шетке кеткен азатарды айтарып, орналастыру жніндегі азастан басшылыыны 1932-1933 жж. жне
1935-1936 жж. шешім-шаралары жан-жаты талданады [29].

Ебек кші-оны. 1918-1920 жж. «скери коммунизм» саясаты кезінде де, 1920-21 жж. да азастаннан Ресейлік орталытаы шаруашылы ажетіне адам ресурстары алынды.

азастана келген кші-оншыларды негізгі дені з еркімен келген жо. Мжбрлі кші-она 1929 ж. бастап келе бастаан саяси жазаланандар, брыны кулактар, арнайы оныстанушыларды кші-онын жатызамыз. ндірістендіру арыны, ке клемдегі рылыс, инфрарылымны жотыы арзан, е дрысы, тегін, тртіпті жне кез келген уаытта айдап алып кете беретін жмыс кшін ажетсінді. Міне, осы кезде ірі рылыстара ке клемде «халы жаулары» тартылды. ОГПУ-ІІХК-ны ГУЛАГ-таы арнайы оныстанушылар бліміні мліметі бойынша республикаа 46091 отбасы немесе 180 мынан аса адам жер аударылан [28, 12-б.]. 1936 ж. саяси «сенімсіз» поляктар, 1937 ж. 21 тамыздаы ылмысты бйрыты шешімі бойынша (№ 1428-326 Е) корейлер, 1938 ж. араша-желтосан айларында зірбайжаннан 1621 иранды отбасы кші-оны жекелеген халытарды уын-сргін депортациясын бастады. Лагерлер контингенті шамадан тыс толып кетті. Мысалы, арлагта ттындар саны 1935-1936 жж. 12 мыа (25127 адамнан 37958 адама) сті [30].

Осы кезедегі ашаршылыты зардабыны таы бір ыры – республикаа келген кші-оншылар легі халы санын 1,3%-а ана сірді. Салыстырса, Украинада 6,6%-а, РКФСР-да 16,0%-а, ырызстанда 45,6%-а, Тжікстанда 43,8%-а, Арменияда 45,5%-а, ал, КСРО-да 16,0%-а скен [31, С. 21-22].

Сонымен, 1926-1939 жж. кші-он дерістері аза халын демографиялы апата келген саяси оиалармен зара байланыста рбіді. Демографиялы катаклизмдер басым блігі аза лты болып табылатын азиялы лт кілдерін азастаннан сырта кшірсе, ірі нерксіптік жне аграрлы кші-ондар, репрессиялы сипаттаы кулакты жер аударулар европалы лт кілдеріні азастана арай баытталан кші-онын кшейтті. Бл кезені соына арай республикадаы азатар лесі тмендеп, 38,0%-а тсті.

«1939-1945 жж. кші-он дерісі: факторлары, трлері мен нтижелері» атты тарауда кші-он дерісіні шінші кезедегі тарихи факторлары, трлері мен салдарлары, кші-он дерісіні азастан халыны демографиялы дамуына тигізген сері арастырылады.

Екінші дние жзілік соыс жылдарындаы кші-он дерістерін саяси мніне, арындылыы мен баыттарына арай топтастыра отырып, республика шаруашылыын ктеру масатында жргізілген кші-он, лы Отан соысы жылдарындаы майдана мобилизациялау мен демобилизациялауа негізделген кші-он; халытарды эвакуациясы мен реэвакуациясы; этникалы белгілеріне арай ттастай халытарды жер аудару – депортация; ебек армиясыны атарын толытыру масатындаы, соыс ттындарыны келінуіне негізделген кші-он жне т.б. трлері талданды. Сырттан келген кші-оншылар есебінен бл жылдары халыны су арыны жнінен азастан КСРО бойынша траты бірінші орында болды (одаты крсеткіштен 7 есе арты). азастан халы 1939 ж. 6151 мы адамнан 1945 ж. 5805 мыа тсіп, 346 мы адама немесе 5,6%-а кеміді. 1941-1945 жж. азастан халы
599,8 мы адама немесе 10%-а кеміді. 1946 ж. 1 атарында есептелінген 5933,8 мы адам 1941 ж. 1 атардаы млшерді 92,4%-ы болды [32].

Республика ішіндегі кші-он одаты ажеттілікке туелділікте жрді. Мысалы, з бастауын патшалы Ресейді отарлау-оныстандыру саясатынан алан Мырзашлді игеруге негізделген науана байланысты кші-он, кен орындары мен ндіріс орындарыны рылысы жне оны игеру сырты кші-онмен бірге ішкі кші-онды да белсендірді. Ішкі кші-он сырттан келгендерді кейін айматарда орын ауыстыруларынан, республика халыны з ішіндегі кші-онды оалыстарынан, халыты экономикалы, леуметтік жадайы мен соыс жадайына бейімделген ата тртіпті ашаршылыа душар еткенінен туындады. Соыс жылдарында оны арсаында басталан жоспарлы оныстандыру шаралары тотатылды.

Кші-он дерістеріні ауымы, барысы мен нтижелері, сол озалыса итермелейтін себептері тарихи кезедеріне орай алуан трлі болып келеді. Мысалы, соыс жылдарында ттастай «ауіпті» халытарды кштеп жер аударулар жаа, ерекше арынмен жне атыгездікпен жргізілді, сондай-а, мобилизация мен демобилизация, нерксiп орындарымен бiрге халыты эвакуациясы мен реэвакуациясы жне ішкі кші-он шыл трде жрді.

Соыс жылдарында азастана келген кші-оншыларды басым блігі (1939 ж. 55,3%-ы, 1941 ж. 41,3%-ы жне 1946 ж. 51,7%-ы) тратап алды. Тек, реэвакуация белсенді жрген 1944 ж. ана кші-он 59,4 мы адамды кері айырымды крсетіп, осы жылы кші-оншыларды тратану коэффиценті -38,7%-ды кері айырыма те болды.

лы Отан соысы жылдарындаи табии озалысты негізгі рдісін анытауда кптеген зерттеулер туу тмендеп, лім-жітім сті, сол себепті табии сім тмендеді деп крсетеді. Осы жерде анытап кетер жай, табии озалыс крсеткішін талдаса, онда табии сім мен туу крсеткішіні кемігені натыланады да, біра лім-жітімні скені длелденбейді. Керісінше, соыс жылдарында лім-жітім крсеткіштері де тмендеген.

1943 ж. жне 1944 ж. республика халыны су рдісі екі жыл бойы тотап алды, ал 1944 ж. бойы реэвакуация мен табии сімні тмендігі
1944-1946 жж. республика халын 104, 1 мы адама кемітті [32].
1941-1945 жж. республикаа 1257,6 мы адам келіп, 902,2 мы адам кетіп,
255,4 мы адам (келгендерді 20,3%-ы) тратады [33]. Ауыл халыны саны кеміп, ала халы кші-он есебінен 13,3%-а сіп, 1939 ж. (27,7%) салыстыранда 1945 ж. (37,8%) лесі 11,1 пунктке ктерілдi. Соыстан кейінгі жылдары да эвакуацияланандар айтып жатты, біра механикалы озалыс зіні о крсеткіш крсетуін жаластырды: 1946 ж. азастан халы кші-он есебінен 164,0 мы адама сті.

Екінші дние жзілік соыс жылдарында елді саяси, экономикалы жне леуметтік жадайымен тыыз байланыста жрген кші-он республика халыны кплттану дерісін жеделдетіп, халыты жасты-жынысты рамындаы арасалматы згертті. Осы кезден бастап, жасты-жынысты рылымны арасалмаында йелдерді, арттар мен балаларды лесі басым бола бастады.

«1946-1959-жж. кші-он дерісі жне оны демографиялы салдарлары» атты тртінші тарауда 1946 ж. мен 1959 ж. Бкілодаты халы санаы аралыын амтитын тртінші кезедегі кші-он дерістеріні саяси аспектілері, халыты саны мен рамыны динамикасына, табии сімні негізгі рдістеріне сер еткен кші-он озалысыны баыттары, трлері, оны азастан оамыны салалары мен лттарды даму ерекшеліктеріне ыпалы арастырылады. Соыстан кейінгі демобилизация, отбасыларды айта бірігу мен некеге труды суі табии озалыста компенсаторлы кезеді туызды. Халы шаруашылыын алпына келтіру, жаа ндіріс орындары (шикізатты баыттаы) мен ртрлі клік жолдарын іске осу, жаа алалар мен ала типтес поселкелерді рылуы, ауыл шаруашылыындаы реформалар, ты жне тыайан жерлерді игеру жне т.б. негізіндегі кші-онны рістеуі мен табии сім республика халын 3360,2 мы адама (56,6%-а) ссе, оны
2346 мы адамы (69,8%-ы) 1955-1960 жж. тиесілі. 1939-1959 жж. республикадаы ауыл халы 19,0%-а, ты лкесінде 83%-а сті. Ты жерлері игерілген облыстардаы механикалы сiмні бкiл республикалы сiмдегі лесі 1952 ж. 2,3%, 1953 ж. 4,0% ана болса, 1954 ж. 31%-а, 1955 ж. 47%, ал 1956 ж. 49,9%-а дейiн ктерiлді. Ты жерлері игерілген облыстарда халы 828 мы адама (143 %-а) стi. Халы ерекше арынды скен останай (343 мы адама немесе 193,2 %-а), Павлодар (204 мыдай адама, 181,1 %-а) мен Ккшетау (187 мы адама, 161,2 %-а) облыстары болды. азатар республикада 474 мы адама ссе, бл лкеде 10,5 мы адама кемiп, 1939 ж. дегейіні 97,9 %-ын рады. сіресе, Солтстік азастан облысыны халы осы жылдары 84,5 мыа кеміп, 1959 ж. 1939 ж. дегейіні 84,4%-ын раанда, мндаы орыстар 106,3%-а, немістер 151,6%-а сті. Ал, азатар (44,1 пунктке) мен украиндар (42,7 пунктке) лесі кеміген. 20 жыл iшiнде орыстарды 1523 мыды сіміні ішіндегі 435,4 мыы ты лкесiндегi сiм (28,6 %) есебінен. останай (173 мы адама немесе 246,5%-а) мен Ккшетау (88 мынан аса адама немесе 175,4%-а) облыстарындаы орыстар саны сті. Украиндар Солтстік азастан (31,6 мыа) мен Амола (5 мыа) облыстарында кемігенімен, останай (46,3 мыа, 144,5 %-а) мен Ккшетау (11 мыа, 121,8 %-а) облыстарында кбейді. Немістер 539 %-а, ты лкесiнде 8-9 еседей сті [34]. азатар екі сана арасындаы сiмнi 14,6 %-ын, орыстар 48,2 %-ын, баса лттар 37,2 %-ын берді. Отстiк азастанда ана азатарды табии сiмі 66 %-ды леске ие болды. Ты азаты тыртып, 1959 ж. саната лесін 29,7%-а тсірді. Ты игеру кезінде лтты фактор есепке алынбады, кшіп келушiлер iшінде азатар саусапен санарлытай болды. Кші-оншылар ішінде 1954-1962 жж. шетелден келген отандастарымыз да бар. Олар саяси идеологияны ата баылауында жріп-а, азаты этномдениетіне зіндік лес осты.

Диссертацияда р трлi себептермен ерiктi адамдар атарына босатыла бастаан арнайы оныстанушыларды мселесі де талданады.