МАТЕМАТИКАНЫ О?ЫТУ БАРЫСЫНДА ТАРИХИ МАТЕРИАЛДАРДЫ ?ОЛДАНУ – математика, прочее

— [ Страница 1 ] —

АДИЛБЕКОВА ЗАБИРАШ АШИМХАНОВНА

азалы аласы мен уезiнi леуметтiк-экономикалы

жне мдени дамуы

(1847-1917 жж. тарихи аспектiлері)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесiн алу шiн

дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2009

Жмыс Р Білім жне ылым Министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азастанны жаа заман тарихы блімінде орындалды.

ылыми жетекшiлері:

Ресми оппоненттер:

Жетекші йым:

Диссертация 2009 жылы «26» араша саат 14-30-да азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны жанындаы тарих ылымдарыны докторлы ылыми дрежесін беру жніндегі БД 53.33.01 Диссертациялы кеес мжілісінде оралады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Автореферат 2009 жылы « » таратылды.

Диссертациялы кеесті

ылыми хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы А.Т. апаева

КIРIСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертациялы жмыс азалы аласы мен уезіні 1847–1917 жылдардаы леуметтік-экономикалы жне мдени дамуын жаа кзарас трысында зерттеуге арналан. Айматы ХІХ. ортасына дейінгі тарихы мен оны тменгі аысында Хиуа мен оан хандытарыны бекіністер мен амалдар салуы, Ресейді Сыр бойындаы скери шебіні рылуы, соны ішінде азалы аласыны тарихы жан-жаты арастырылады.

Таырыпты зектілігі. лемдегi кез-келген ркениеттi мемлекет з тарихын астерлейдi. Оны елдi ертеi келер рпаа жеткiзедi. Кк байраы еркiн желбiреген азастанны туелсiз мемлекет болып алыптасуы республика тарихын зерттеуге мол ммкiндiк берiп отыр.

азастанны айбынын асататып, дбірін дниеге танытан – Туелсіздік ел тарихын жете зерттеуге жол ашты. Елбасы Н.. Назарбаевты сындарлы саясаты халыты ткен тарихы мен рухани ндылытарын сатап, рпаа жеткізуге баыттайды.

Егемен елiмiздi ткен асырлардаы жне Кеестiк дуiрде рылан алалары туралы ке клемде зерттеулер жргiзiліп, ылыми ебектер жары крдi. лемдегi кез-келген мемлекеттi, халыты, ондаы алаларды зiнше алыптасу, даму тарихы бар екенін жргізілген зерттеулер мен ашылан ылыми жаалытар длелдеуде. алаларда саталан тарихи ескерткiштер, табылан материалдар, ылымны сан-саласы бойынша нды деректер бередi.

Тркiстанны 1500 жылдыыны, Таразды 2000 жылдыыны, жаа Астананы 10 жылдыыны тойлануы алалар тарихы да ылымда маызды орын алатынын бiлдiредi.

Республикамыздаы алалар тарихын зерттеу тарих ылымындаы баыт алан iрi саланы бiрi. аланы тарихын зерттеу арылы сол мемлекеттi экономикалы дамуы, халыты леуметтiк жадайыны скенi, халыты мдени-демографиялы жетiлгенiне сараптар жасай аламыз. азан ткерiсiне дейiнгi алалар тарихын зерттеу де тарих ылымындаы маызды мселелердi бiрi. Ке байта аза елiнi рбiр аласыны з орны, тарихы, даму кезедерi бар. ала тарихына атысты жазбалар, трылыты халыты мдениетi, оларды айналысан iстерi баса да зерттеулердi жргiзуге жол ашады. ала тарихын зерттеудi зектілігі сонда – ала материалды ндiрiстi, миграциялы рдістердi, леуметтiк атынастарды, сауда-экономикалы байланыстарды, мдени-аартушылы орындарды орталыы. Кеес дуірі кезінде алалар тарихыны бір жаты зерттелуі, саясатты шеберінен шыпай, кп жадайларда шындыты бркемеленуі азір алалар тарихыны кптеген мселелеріне жаа кзараспен арауды талап етіп отыран мселе.

Сырдария шебіні бойындаы аз зерттелген алаларды бiрi – азалы. азалы бекетінен отстiкте арай 12 шаырым жерде, Сырдарияны о жаына орналасан азалы аласы е алаш рет 1848 жылы азалы форты болып негізін алады. 1853 жылы №1 форт деп аталатын скери бекiнiс болып рылды. 1867 жылдан кейін уездік ала мртебесін алды. Оны Орынбор-Ташкент жолына орналасуы тезiрек алаа айналуына олайлы жадай туызды. ала зiнi алыптасу кезеiнен-а осы айматы экономикалы потенциалына ауымды лес оса бастаан орталы болды. 1867 жылы кімшілік реформадан кейiн азалы уездік орталы болан со леуметтік-экономикалы, мдени-аартушылы рдістерді жандануына жаа леп бердi. азалы Ресейді Орта Азия хандытарына, Хиуа, Бара, Ташкенге тауарларды ткізуде транзиттік рл атарды.

Бiра, Кеес дуiрi кезiнде де, егемендiк аланнан кейiн де азалы аласыны тарихына iлу Кеестiк зерттеушiлердi де, егеменді азастан тарихшыларыны да назарынан тыс алды.

Бiр жарым асырлы тарихы бар азалы аласына атысты зерттеулер, ебектер де республиканы ылыми орын байытуда мол лес осатын болады. Ол республика тарихын тереiрек, натылай зерттеуде, оны трлi аспектiлерiн, ерекшелiктерiн ашуда маызды рл атарады.

алалар тарихына атысты зерттеу жмыстарынан байалатын нрсе азастанны отстiгiндегi Сырдария бойындаы алаларды (ХIХ асыр мен ХХ асырды басындаы) азан ткерiсiне дейiнгi тарихыны зерттелмеуi. Диссертациялы зерттеулер солтстiк, батыс жне солтстiк-шыыс айматардаы алаларды тарихына атысты жазылан. Сондытанда Сырдария бойындаы азалы аласыны тарихын зерттеу кезек кттірмейтін мселе.

Таырыпты зерттелу дегейі. Революцияа дейінгі тарихнамада Сырдария облысыны 5 уезіні, оны ішінде азалы уезіні тарихы туралы нды зерттеулер Н.И. Гродековті ебегінде келтірілген [1]. Н.И. Гродеков ырыздар мен араырыздарды трмысын зерттеу те маызды екенін, себебі Ортаазиялы облысымыздаы кшпелі трындарды дрыс басару жйесінде жне ылым шін керек екенін атап ткен. Ебекте азалы уезіндегі дет-рыптар, айыбтар тлеу, оны млшерлері жнінде кеінен арастырылан.

С. Зыков ебегінде Райым бекінісіні бастыы майор Энгман оандытарды уып, ошоран бекінісін жаулап аланы туралы млімет келтіреді [2].

азалыны ерте тарихы орыс алымдары мен саяхатшыларыны атап айтса: А. Грен [3], Л. Костенко [4], И. Аничков [5] ебектерінде кездеседі. азалы аймаын зерттеген И. Аничков азалы уезіні рылуы, жалпы жадайы, 1891 жылы ашты туралы мол млімет береді. Сырдарияны тменгі аысындаы ірі алаларды бірі, 8 мы трыны бар тек азалы аласы, оны Орынбор мен Ташкентті арасына орналасуы мдени орталы болуа даусыз екенін атап ткен.

А.И. Макшеевті зерттеулерінде азалы уезіні орналасуы, уезді трындарыны рулы рамын Кіші жзді лімлынан тарайтын, яни кішкене шекті, тртара, арасаал рулары райтынын наты нды мліметтермен берген. Л. Мейер ХІХ. 60-жылдарында бекіністерде соны ішінде №1 фортта мектеп ашу туралы айтыланын, 1860 жылдан 1803 сом 50 тиын блініп траны, егін шаруашылыыны дамуы туралы арастырады [6].

азалы аласына атысты толытай деректер Сырдария бойындаы алаларды тарихын зерттеген А.И. Добросмысловты ебегiнде кездеседi. аланы географиялы орналасуы, 1867 жылы реформадан кейiнгi уездік басарманы рылуы, халы саны, жер клемi, шаруашылы басарма жмысы, оу орындары, сауда, балы шаруашылыы туралы мол малмат береді. Тркістан лкесі алаларыны тарихын зерттеген М.В. Лавровты азалы уезіні ызылм мдарымен шектесіп жатандыын, кктем кезінде лкен балы саудасыны жргізілетінін, азалы уезінде сауаттылар 0,95 пайызды ана райтынын атап ткен [7].

Революцияа дейінгі алымдарды азалы аласы туралы зерттеулері зіні ндылыын жоалтан жо.

Кеес дуіріндегі Т.тебаевты зерттеуінде азалы аласыны аталу тарихына тоталан. Сырдарияны о жа жаасында дариядан блiнген бiр кішкене зекше болады. зекшеден бiр шал балы аулап ксiп етедi. Ол балыты жазда шанышы, ыста азамен аулаан. Бiрте-бiрте бл зекшеге аза басушылар кбейедi. Осыдан келiп, аза басан зекше «азалы» атанады. Тпкiлiктi оныс крiп жрген Райым отрядына осы азалыны асы олайлы болып, жрт сол жерге оныстана бастайды. Бл жерге Барадан, Хиуадан саудагер збектер, еврейлер, Орынбордан, араралыдан татар кпестерi келе бастайды. Сйтiп, бл жер сауданы лкен пунктiне айналады. аланы тран жерiнi тiрегi егiн егуге, сiресе баша нiмдерi шiн олайлы болады. Мнда келген баралы, хиуалы збектер башалыты ркендетiп, тiрегiне ааштар отырызады. Сйтiп, олар йлер салып, кiшкене сауда пунктiн алаа айналдырып оны атын «азалы» деп атайды [8].

азастан алымдары ішінде бірінші болып ала тарихына кіл блген-лкей Марлан болды [9]. Археология ылымыны негізінде азастанны кне алаларыны тарихын зерттеуге ол жетті.

С.Е. Толыбеков революцияа дейінгі кшпелі аза ауылдарыны экономикасыны кейбір мселелері туралы айта келіп, азалы уезіні статистикалы тексеруді материалынан мліметтер келтірген. Біз арастырып отыран аймаа атысты Сыр бойы азатарыны 1856–1858 жылы ктерілісіні шыу себептерін Т.Ж. Шойынбаев жне В.Ф. Шахматов наты крсете білген [10].

Крнекті кеес тарихшысы С.П. Толстов зіні ебектерінде Сырдарияны тменгі аысындаы Жетіасар, Шірік-Рабат, Ббіш-молда, Баланды, Барак-там ескерткіштері осы ірдегі тайпаларды мдениетіні айнасы екенін атап ткен [11].

азан ткерiсiне дейiнгi алалар тарихы туралы Ж.. асымбаевты, Д.И. Дулатованы [12] ебектерiнде кеінен арастырылса, сол кездегi алалар халыны леуметтiк, лтты рамы туралы Э. Герасимованы, Г.К. Кронгардты, И.П. Орлянскийді, Н.В. Алексеенконы ебектерiнде кездеседi.

Шыыс азастан алаларын зерттеген Ж.. асымбаевты ала мен уезд туралы зерттеулері мен тжырымдары Ресей империясыны саясатын, аза-орыс атынастарыны жетістіктерін крсеткен.

Отан тарихын зерттеуде жемісті ебектерімен танымал тарихшы-алымдар М.Х. Асылбеков, В.З. Галиев, У.Х. Шлекенов жне таы басаларды ебектері зерттеушілерге негіз болып алан ебектер атарында [13].

Крнекті алымдарды бірі М.Х. Асылбеков зіні ебектерінде ХІХ асырды аяы ХХ асырды басында азастандаы темір жолдарды дамуы, оны ішінде Орынбор-Ташкент темір жолыны салынуы азалыа да лкен сер еткенін атап ткен.

азіргі зерттеушілерді бірі В.З. Галиевті ебектерінде саяси уына шырап, азастана жер аударылан революционерлер, жер аударылып келген дрігерлерді жергілікті жерлердегі атаран ызметі, дріханалар туралы жазан. Мысалы: ХІХ. 90-жылдарында азалыда жеке меншік дріхананы жмыс істегені, біра 1906 жылы жабылып аланы жнінде айтады.

Сырдария, Амудария, Арал ірі халытарыны тарихын зерттеген этнограф-алым У.Х. Шлекеновті ебектерінде ХІХ. басында азатара арсы Хиуа жне оан хандытары жаулап алу саясатын жргізіп, Сырдария азатарыны екі отты ортасында аланын айта келіп, оан хандыы оларды басып алу шін Жааоран, Кмісоран, Шыморан, ошоран, Амешіт сияты фортификациялы бекіністер саланын, Хиуа хандыы Мхаммед Рахим хан (1806–1825) кезінде агрессиялы саясатын кшейтіп, бірнеше іс шараларды атаранын атап ткен.

азалы аласындаы шаруашылыты дамуы, лкенi басарудаы скери-отарлау аппаратты жмысы, азалыда сауданы дамуы туралы П.Г. Галузоны зерттеулерінде келтiрiлген [14].

А.С. Елагин азастан алаларыны тарихын зерттеуді міндеттеріне баса назар аударан. азастан алалар тарихын методологиялы трыдан зерттеуді жолдарын.С. Нралымова жіктеп крсеткен. Ф.Н. Базанованы айтуынша азастана Ресейден келген халытар кілі республика халыны лтты рамыны згеруіне келген. В.Я. Басин, Т. Керимбаев Сырдарияны тменгі аысындаы кшпелі азатарды мірі оан жне Хиуа хандытарыны ысымынан тмен жадайда боланын крсетеді. К.А. Биржановты зерттеуінде азалыдаы суармалы шаруашылыты дамуы крсетіледі [15].

Егемендік аланнан кейін Амола аласы мен уездік аласыны, Аякз округі мен уезіні, Зайсан аласы мен уезіні, Атбе аласы мен уезіні азан ткерiсiне дейiнгi тарихтарынан Г.А. Алпысбаева, А.Ж. Ерманов, Л.Е. Урдабаева, Р.Р. Оспанова, М.З. Утегенов, Т.А. Бекбаева зерттеулер жргiзiп, диссертациялар орады.

збекстан Республикасында 1960 жылдары шыан П.А. Шмачковты ебектерінде азалы туралы материалдар бар. П.А. Шмачковті зерттеуінде ХХ асырды басында Ресейді европалы блігін аграрлы толу амтыан кезде, патша кіметі Тркістана шаруаларды оныстандыруды ерекше ола алып, Амудария, Сырдария облысыны азалы уезіне оралдытарды жер аударанын, балы шаруашылыын дамытуда олар маызды рол атарды деп орытындылайды [16].

Диссертациялы зерттеу жмысын жазуда пайдаланылан зерттеулерде аланы азалы аталуы туралы деректер бар. азалы атауы балы аулау шiн олданылатын «аза» деген рал-жабдыты атынан шыан десе, баса бір деректерде бл жерде діл азылыымен халыа жаан бір адама байланысты «азы» атанып, кейін «азалы» болып згерсе, келесі бір аызда ерте кезде осы лкеде шалыан кл болан, кл беті жзген ау мен аздан крінбеген, соан орай «аз елі» деп атаан дейді.

азалы атауына байланысты мына бір болжам тілімізді шында трады да ояды. Бл лкені халы ертеде Жанкент аласын, оны айналасын мекен еткен. ІХ–ХІ асырларда з йелі Бегім слуды ызанышпен жазысыз кінлап, кнар деп есептеген Жанкентті билеушісі атыгез Санжар оны бір олын кесіп, брымын ырады. Бл орлыа шыдамай, ызаланан арабура улие Санжар ханды арап, зімен оса елінді жылан сорсын деп теріс бата береді. Кп замай дауыл трып, аспанды ара блт жайлап, жер мен ккті ара тман басады, кл-ксір жабыр жауып, жабырмен бірге аланы стіне аптаан ара жылан тседі. Ханнан бастап халыа жаудай тиіскен ордалы жыланнан ешкім ашып тыла алмайды. Жанкентті мекендеген алы халы осылайша ырылып, айылы азаа шырайды. аланы орнында – азалы ауданыны осы кнгі «ркендеу» ауылында ордалы жыландарды кні кешеге дейін аптап жргені жергілікті халыты кз алдында. Осыдан со кпке дейін бл жерде ел трмаан. азалы жер деп орыан. Блкім, азалы атауыны тркіні осы бір айылы оиаа байланысты шыан шыар.

азастанны Жетісу, Сырдария алаларын зерттеген археолог-алым К.М. Байпаовты, азастанны ортаасырлы алаларын зерттеуде оматы лес осып келе жатан тарихшы-алымдар С. Жолдасбаевты жне М. Елеуовты ебектерінде ерекше атауа болады [17].

М.С. Мановты егемендіктен кейін жарияланан ебектерінде азалы уезіні территориясы мен ондаы Кіші жзді лім лынан тараан: шекті, аракесек, арасаал, тртара, шмекей руларыны пайызды крсеткішін берген [18, 68-б.].

Отан тарихын зерттеуде жемісті ебектерімен танымал тарихшы-алымдар М.Ж. бдіров, С. Мдуанов жне М.У. Шлекеновты, С.М. Мшімбаевты азіргі кзараста жазылан ебектеріні ылыми маызы зор [19].

азалыны тарихын бедерлеуде жергілікті тарихшы зерттеушілерді де осан лесі зор. Оан Н.Т. Мсабаев пен А. Мсабаеваны ебектері длел. азалы паровоз депосыны рылуы мен даму тарихы Н.Ж. лмаанбетовты ебегінде кеінен арастырылан. Кейінгі кезеде баспасз бетінде азалы аласыны алашы кірпішін алаандарды бірі ретінде Сердалы Бекшорин туралы материалдар кп жарияланып жр. Осы трыда зерттеуші, мражайтанушы. Медекені мааласын атап туге болады [20].

Сырдарияны тменгі аысындаы алалар тарихын кешенді трде зерттеуде Р БМ К. Марлан атындаы Археология институты мемлекеттік «Мдени Мра» бадарламасы бойынша жргізіліп келетін зерттеулерде Жанкент туралы ты деректері маызды рл атарады.

азалы уезіні демографиялы суі, шаруашылы ахуалі, егіншілік тарихы, мал шаруашылыыны сипаты туралы баса да алымдар мен ізденушілерді маалалары бар.

Тарихнамалы талдауларды ортындылай келе, кптеген ебектер мен деректерде азалы аласы мен уезіні рылуы жне наты территориялы орналасуы туралы ана сипатталады. 1847–1917 жылдардаы азалы аласы мен уезіні леуметтік-экономикалы жне мдени дамуын кешенді зерттеу бгінгі тада отан тарихындаы алаларды тарихын зерттеуді ажет етеді.

Зерттеу нысаны 1848 жылы форт болып негізі аланан азалы аласы мен уезіні рылу, алыптасу тарихын онда ашылан ртрлі мекемелер, оларды атаран істері, патша кіметі кілдеріні уездегі ызметі, екі ел арасындаы сауда арым-атынасын, ала мен уезді леуметтік-экономикалы, мдени дамуын ашып крсету.

Зерттеу пні – азалы аласы мен уезіні леуметтік, экономикалы, саяси, мдени даму тарихына наты ылыми талдау жасау.

Зерттеу жмысыны деректік негіздері мраат жаттарынан, жатты жинатардан, сол кездегі баспасз материалдарыны мліметтерінен трады.

Алматы аласындаы азастан Республикасы Орталы Мемлекеттiк мраатындаы 384-орды (№1 форт басармасы) №1 форттаы скери гарнизондарды азы-тлікпен амтамасыз ету, оны жеткізу, сауда керуендері, азатара дрігерлік кмек крсету, скери кштерді тасу шін азатардан тйелерді жалдау, сусын сататын орындарды, ссудный кассаны ашылуы туралы деректер саталан.

267-орды (азалы уездік басармасы) азалы аласында мектеп ашылуы, нан дкендеріні жайы, денсаулы сатау комитетіні рылуы, аладаы орын алан оиалар, уезді рбір жылдардаы егін егу, жинау жнінде жылды ведомостары, скери госпитальде емделгендер, азалы аласы арылы ткен сауда керуендері, оныс аударушылар, уезде болыстар ру туралы деректер те ндылыымен ерекшеленеді.

201-орды (азалы почта-телеграф кесесі) азалы почта-телеграф конторыны жмысы, штатты кестесі, пия келген хат хабарлар мен телеграммалар, Тркістан почта-телеграф округінен келген арнайы тапсырмалар, бйрытар жніндегі iстерi зерттеу жмысыны материалдарын натылай тсуге кп кмек бердi.

Диссертациялы зерттеу жмысын жазуда Ташкент аласындаы збекстан Республикасы Орталы Мемлекеттiк мраатындаы материалдар кп пайдаланылды. Мысалы, 715-шi Серебрянниковты орында бекiнiстер, амалдар, форттар туралы бiрнеше iстерi аралды. Онда Сырдария бойындаы Райым, Амешiт, Жлек, Жанкл т.б. бекiнiстердi рылуы туралы арастырады.

17-орды (Сырдария облысты басармасы) азалыда оамды кiтапхана ашу, халыты оулар йымдастыру, аза-тзем мектептерiн ашу, ттынушылар оамын ру, ала трындарына арналан шаруашылы басармасыны аулылары, амбулаториялар, базарлар, оамды ссудный касса, дрiханалар ашу туралы т.б. iстерi зерттеу жмысын аша тсуде маызды орын алды.

1-орда (Тркістан генерал-губернаторыны кесесі) азалыа оралды казак оныстанушыларды келуi, олара берiлген кмек, жайылым жерлерi, император Александр III атындаы стипендияны таайындалуы, азалы мектебiне блiнген аржылар жнiндегi iстерi саталан.

47-орда (Тркістан лкесі оу орындарыны Бас басармасы) азалыда 2 сыныпты ыздар училищесiн, 3 жне 4 сыныпты алалы училищелер ашу туралы iстерi зерттеу жмысында ерекше орын алды.

Орынбор облысты Мемлекеттік мраатыны кейбір жаттарымен азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мрааты арылы танысуа ммкіндік туды. 6 орды (Орынбор генерал-губернаторыны кесесі) істері Райым бекінісіні Арал бекінісі болып згеруі, №1 форт маынан кне ала орныны табылуы, Орск-азалы тракті бойынша ткен итальянды саудагерге азатарды тиісуі (1870–1872жж.), азалы уезінен Ырыз уезіне оныс аударан азатар (1878 жыл) туралы нды деректер береді. Жмыса барлыы 10 мраат орлары пайдаланылды.

Диссертациялы зерттеу жмысын жазуда бірнеше жаттар мен материалдар жинаы пайдаланылды. Атап айтса, «Казахско – русские отношения в ХVІІІ–ХІХ веках (1771–1867 годы)» жне «Материалы по истории политического строя Казахстана» атты жината 1867–1868 жне 1891 жылы реформалар бойынша патша кіметіні азастандаы саяси кімшілік згерістері туралы те нды мліметтер алынан. Сонымен бірге «Материалы по истории туркмен и Туркмении», «Материалы по истории народов Узбекистана», «Материалы по истории Каракалпаков» атты жинатар пайдаланылды. Зерттеу жмысыны ІІІ тарауына байланысты «Революционное движение в Казахстане 1905-1907 годах», «1917 год в Казахстане», «Великая Октябрьская социалистическая революция в Казахстане» атты жинатар олданылды.

азан ткерiсiне дейiнгi азалы тарихы туралы «Большая энциклопедия» жне «Новый энциклопедический словарь» кітаптарында кеінен баяндалады [21].

Дерек кзі ретінде материалдарды ішінен азан ткерісіне дейінгі статистикалы мліметтер жинаын ерекше атауа болады. азалы уезі туралы те нды деректерді «Материалы по Киргизскому землепользованию. Казалинский уезд» атты жинаынан алды. азалы уезін зерттеу П.И. Путилов, М. Носков, А.А. Черковский, Е.Е. Яшков, А.А. Росляков, В.Д. Новосеецкий т.б. статистерді жетекшілігімен жргізілген. Олар азалы уезіні географиялы орналасуы, ауа-райы, суландыру жйесі, халы саны, мал шаруашылыы, ндірісі, балы шаруашылыы, баташылы, сауда т.б. салалар бойынша маызды мліметтер берген [22].

Сонымен бiрге азастан Республикасы Орталы лтты кiтапханасыны сирек олжазбалар орынан «Туркестанские ведомости» газетi азалыдаы халыты демографиялы жадайы, суландыру жйесі, арытар, балы шаруашылыы, 1871–1872 жылдардаы рашылы кезінде орын алан жадайлар туралы жне «Тркістан улаяты» газетіні азалыдаы тратын халыты шаруашылыы, трмыс-халі, уездегі халыты саны, ел арасындаы ат шабысы бйге, азалы уезіні орыс трік соысында Ресейге кмек шін аржы жинауы, Амешіт пен азалы арасына телеграф орнатыланы туралы материалдары кейбiр млiметтердi длелдеуге негiз болды. «аза» газетінен азалы молдаларыны озалысы туралы материалдар пайдаланылды.

азалы аласына атысты материалдарды лкелік «Ленин жолы» (Путь Ленина) газетіні 1960-1970 жылдардаы санынан кп кездестіруге болады. азастан туелсіздік аланнан кейінгі кездегі облысты «Сыр бойы» газетіні бетінде Сыр іріндегі тарихи тлалар, мдени ескерткіштер, кесене – мавзолейлер, алалар туралы мселе ктерілді.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Диссертациялы зерттеуді ала оятын масаты – азалы аласы мен уезiнi 1847-1917 жж. леуметтік-экономикалы жне мдени дамуын наты, тарихи трыда зерттеу. Осы масата жету шін тмендегідей наты міндеттер ойылды.

• осы айматы тарихын кешенді талдау;
• осы айматаы Ресей империясыны скери отарлау рекетiнi дiстерi мен себептерiн ашу;
• сауда-экономикалы атынастарыны дамуын, онда азалы аласыны атаран ролiн крсету;
• жергiлiктi оу-аарту орындарыны жадайы мен жмыстары,
• ХIХ. аяы мен ХХ. басындаы леуметтiк, экономикалы, шаруашылы процесстердi дамуы;
• азалы аласы мен уезд трындарыны демографиялы дамуын салыстырмалы арастыру;
• азалы аласы мен уезіні оамды-саяси міріндегі оиаларды маызын крсету.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Зерттеу жмысыны жаалыы: мраат жаттарыны, жеке зерттеулердегі деректер мен мерзімді басылым материалдарыны негізінде 1847–1917 жж. азалы аласы мен уезіні леуметтік – экономикалы жне мдени дамуы тарихи трыда отанды тарих ылымында тыш рет арнайы диссертациялы дегейде зерттелуімен ерекшеленеді, бірінші рет жйеленіп, жаа ылыми трыдан баа берілді.

– азалы аласы мен уезіні тарихына атысты кптеген мраат жаттары тыш рет ылыми айналыма енгізілді;

– азалы аласы мен уезіні рылу, даму тарихы алаш рет дербес мселе ретінде ктеріліп, ылыми трыда арастырылды;

– ХІХ. аяы мен ХХ. басында азалы алалы шаруашылы басармасыны азалы аласы трындарына арналан алалы ережелері мен азалы аласы трындарына арналан клік тасымалы мен жолаушылар туралы міндетті аулылары арастырылды;

– азалы алалы денсаулы сатау комитетіні, айырымдылы комитетіні атаран жмыстары мраат жаттарыны наты деректерімен келтірілді;

• – азалы алалы ттынушылар оамыны рылуы, Ресей мен Орталы Азия мемлекеттері арасында сауданы дамытуда азалы аласында рылан конторларды ткізген жктері, азалы алалы оамды ссудный кассаны уаытша ережелері туралы деректер берілді.

– ХІХ. екінші жартысында азалы аласында мектептерді, кітапхананы ашылуы, мешітті салынуы, мектепке блінген аржылар, ХХ. басында білім беруді жатаушылар оамыны рылуы, халыты оуларды йымдастырылуы мраат жаттарымен келтірілді.

– 1917 жылы азалыда Шура-и Ислам партиясыны жергілікті йымы рылды. азалы молда-имамдары туралы деректер берілді.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар.

– Сырдарияны тменгі аысы ежелден кшпелілікті, отырышылыты лкен бір ошаы болды. Бл жер аза халыны алыптасуына лес осан Кіші жз азатарыны бір тармаы оныстанан ірі айма еді. 1847 жылы Райым бекінісі салынаннан кейін Ресей империясыны Сыр бойы мен Отстік азастана соыс экспансиясын жасауа жадай жасалынды;

– 1867 жылы кімшілік реформадан кейін бл айма Орталы Азияны жаулап алуды маызды плацдармына айналды. Айма Ресейді отарлау саясатында лкен экономикалы рл атарды. Орынбор жне орал казактарын, орыс шаруаларын оныстандыру ке етек алды. азалы уезі Ресейді отарлау саясатын жргізген бір ірі болды;

– ХХ. басында Орынбор-Ташкент темір жолыны салынуы Сырдария облысы рамындаы азалы уезіні ірі темір жол бекетіне айналуына келді. ХХ. басында оамды – саяси мірдегі революциялы толулар айма дамуыны жаа жолдарын ашты;

– ХІХ. аяы-ХХ. басында азалы уезінде оу-аарту саласындаы атарылан жмыстар жергілікті халыты сауаттануына келді. Алайда патшалы Ресей бірінші кезекте тземдік оыандарды з мддесі шін пайдаланды.

Зерттеу жмысыны хронологиялы шегі 1847 жылдан 1917 жылдарды аралыын амтиды. ХІХ. ІІ жартысындаы ХХ. басындаы маызды оиалар азалы аласыны ала дегейіне ктеріліп, дамуына негіз болан кезе.

Зерттеуді жарафиялы шебері. Кіші жзді территориясында орналасан азалы аласы Сырдария облысыны солтстік блігін алады. Территориясы мына жерлерді амтиды, Арал теізімен, Торай облысыны Ырыз уезімен, Торай уезімен, Сырдария облысыны Перовск уезімен, Амудария блігімен шектеседі. Уезді жалпы клемі 58866,40 текше. верст. Ал оныс аудару басармасыны топографтарыны есептеуінше уезді жалпы клемі 87262,76 текше верст. Оны себебін былай тсіндіруге болады, ашы жатан ызылмны мды жерлері жалпы клемге кірмеген.

Зерттеу жмысыны олданбалы маызы. Зерттеу жмысыны нтижесін азастан тарихыны курсында жне алалар тарихы бойынша жоары оу орындарыны арнайы курстарында саба ткенде пайдалануа болады.

Зерттеу жмысыны методологиялы негізі мен зерттеу дістері. Отан тарихыны зекті мселелеріні бірі алалар тарихын зерттеу жалпы ылыми жне арнайы-тарихи дістемелік кешенге негізделді.

алалар тарихын жазуда алыптасан теориялы-дістемелік тжырымдар негізге алынды, яни салыстырмалы принципі жеке мселелерден жалпылама орытындылар шыару тсілі олданылды. Зерттеу дісі жйелі, шынайылы, тарихи-салыстырмалы трізді ылыми таным аидаларына негізделді. Сондай-а, кейінгі уаыттарды алыптасып келе жатан жаа баыттаы ылыми ой-пікірлер мен тжырымдар, жаа тарихи кзарас трысынан жазылан ебектер басшылыа алынды. Зерттеу барысында наты тарихи, салыстырмалы-тарихи, жйелеу, талдау, жинатау жне орыту дістері олданылды.

азіргі замандаы тарих ылымына тн методологиялы негіздерді олдану барысында тарихи рдістерді, длелдерді баалауда ркениеттік кзарастар мен лтты мдде станымдары басты назара алынды. Негізделген тжырымдар мен ой-пікірлерді зара логикалы байланыста болуына баса мн берілді.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертациялы жмыс Р БМ К Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азастанны жаа заман тарихы бліміні кеейтілген мжілісінде талылаудан тіп, орауа сынылан. Диссертацияны негізгі мазмны азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы Баылау комитеті бекіткен тізімге сйкес 3 ылыми маала, 3 халыаралы, 1 республикалы ылыми конференцияларда баяндама жасалып, журналдарда жарияланан.

Диссертация рылымы. Диссертация жмысы ысартылан сздерден, кіріспеден, ш блімнен, орытындыдан, пайдаланан дебиеттер тізімінен жне осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Жмысты Кіріспе блімінде зерттеу таырыбыны зектілігі, міндеті мен масаттары айындалып, зерттеу дрежесіне тарихнамалы талдау жасалан, методологиялы негізі мен олданбалы маызы, ылыми жаалыы мен орауа сынылатын тжырымдары берілген.

«Райым бекінісін руды скери-саяси жне экономикалы алышарттары мен себептері (1847–1867 жж.)» деп аталатын бірінші тарау ш тараушадан трады. Бл тарауда айматы ХІХ. ортасына дейінгі тарихы, Патшалы Ресейді Сырдарияны тменгі аысында бекіністер мен форттар салуы жне айматы осы кезедегі леуметтік-экономикалы жадайы арастырылады.

«Айматы тарихы ХІХ. ортасына дейін» деп аталатын бірінші тараушада Сыр ірі сонау бір ыылым замандардан бері аншама рпаа тты оныс, жайлы мекен болып бл асиетті топырата Жанкент, Шірік-Рабат, Ббіш молда, Жент, Жаа ала т.б. сияты алаларды мір сргенін, аталан алаларда олнер мен мдениетті, архитектураны, трлі шаруашылы салаларыны дамыаны арастырылып, айматы ХІХ. ортасына дейінгі тарихы 3 баытта баяндалан:

1. Айматын алалары. Сырдарияны сол жа жаасында, азалыны отстік жаына орналасан Жанкент аласын ерекше атауа болады.

Жібек жолы бойына орналасан осы Жанкент аласы байлыа кенелген, бау-башалы кк желекке оранан, халы кп алты алашты улеттері орналасан ірі орталы болан крінеді. Тарихшы Рашид ад Динні деректеріне сйенсек, Жанкентті ХІІІ асырды шінші онжылдыында Шыысханны лкен лы Жошыхан иратан делінеді.

2. Айматан шыан тарихи тлалар. асиетті азалы ірі жерін жаудан ораан балан батырлара, кенде емес. Соны ішінде батырлыы мен даналыыны арасында Мешед пен Кабулды зіне аратан, Самаран шаарын билеп, Самаранны Регистан алаында сулет неріні озы лгілері атарына жататын Ширдар, Тілл-ари медреселері сияты сулет неріні бірегей жауарын салдыран Жалатс Баадр Сейітл (1576–1656 жж.) туан.

арасаал Ерімбет шайырды шыармаларыны негізі адамзат баласына ислам идеологиясын сынан жаа жйені насихаттаушы, сыр слейлеріні арасынан шыан жаашыл аын.

Жаножа Нрмхаммедлы – елу жыл мірін алматармен соыста ткізген, елін оан жне хиуа хандыыны шапыншылыынан ораан батыр. Халыны ораны болан Жаножа батырды есімі азалы жне Арал ірінде ерекше рметпен аталады. Жаножа батыр айбаты мен айраты аыза айналан ірі тарихи тланы бірі.

3. Айматы оамды-саяси тарихы. ХІХ. басында Арыназы слтанны хан сайлануы лкен тарихи бетбрысты бастамасы болды. Арыназыны оамды-саяси мірінде тарихи оиалар басталды. Ол сыр бойы азатарын айтадан кіші жз хандыына осып, кш біріктірмекші болды.

«Бекіністі руды скери-саяси жне экономикалы алышарттары» деген екінші тараушада 1847 жылы Райым бекінісіні салынуы, осыан орай з ойларын білдіріп скери министрге пия трде келген хаттарды мазмнын толы крсете отырып 1848 жылы азалы ыстаынан осы атаумен фортты салынуы, №1 фортта скери гарнизондарды орналастыру, оны азы-тлікпен, артиллериялы жабдытар, дрі-дрмектермен амтамасыз ету, ондаы скери шендерді рамы жнінде арастырылады.

1847 жылы Арал теiзiнi жаалауына Ресей Райым фортын салады. Бекіністі Райым деп аталуы жнінде екі трлі пікір айтылады: 1) бл жердегі азаты белгілі имамы Райымны моласына байланысты, 2) Райым деп аталатын клді атауына арай ойылан болуы ажет.

Ресей Райым бекінісін салуда сауда керуендерін тонаушылардан орау дегенді желеу етті. Ал, шын мнінде, Райым бекінісіні салынуы Ресейді Хиуа хандыына ыр крсетуі рі Тркістан аймаын отарлауа жасаан алашы адамы еді. Хиуа хандыы Сырдария бойында Райым бекінісі секілді орыс скери бекіністеріні салынуына арсылыын оны тірегіндегі азатарды талап-тонаумен білдірді. Біра скери кші басым Ресей империясы Райым бекінісіні негізін алаан со, Арал теізі мен Сырдария іріне з ыпалын жргізе бастады. Сырдарияны саасына Ресей скерлері келгенге дейін жергілікті аза халы хиуа жне оан скерлеріні траты шапыншылытарынан зардап шегіп отырды. Сырдария саасыны халы Райым бекінісін, азалы мен Ресейді баса да скери форпостарын салуа, сондай-а Арал теізін зерттеу мен игеруге осалы жмысшылар мен жолбасшылар ретінде белсене атысты. Сырдария шекаралы кімет йымдары азатарды Райымны жне № 1 фортты (азалы) скери бекіністерін салуа мжбрлеу тртібімен жмылдырды. Бл форпостарды салу шін мыдаан кедейлер айдап келінді. 1848 жылы Райым бекінісі жанында Орынбор казактарыны 26 отбасы трды. оныс аударушылар саны жылдан жыла кбейе берді. Кшіп келушілер ежелгі трындар азатарды ыыстырып шыарып, Сырдария жаасындаы шрайлы жне жасы суландырылатын жерлерге орналастырылды.

Райым бекінісін салудан кейін Патша кіметі зіне ызмет ететін форттар сала бастады. 1848 жылды аяында азалы ыстаынан осы атаумен форт трызылады. азалы форты генерал-инженер Бюрноны жобасымен салынады. Оны е алашы трындары Орынбор казактары, Арал флотыны отставкадаы солдаттары мен матростары болды.

Патшалы Ресейді аса ккі, айлалы рі аылды шенеуніктері жергілікті халыты арасынан шыан те беделді, артынан елді ерте алатын, сз стаан, мдениетті, парасатты, заманны ыайы мен бейімін жіті аара алатын сауатты, оыан адамдарды осы бекініс-алаларды рылысына кеінен атыстырыпты. Жергілікті оыандар ала салуа ай жерді ыайлы екенін, рине, патша шенеуніктеріне араанда жасы біледі. Жоарыдаы жаттара кз жіберсек, патша шінеуніктері бекініс-аланы ай жеріне мектеп, ай жеріне монша, ай жерге аурухана, ай жерге фельдшерлік пункт салуа болатынына дейін осы жергілікті айраткерлермен аылдасып-кеесіп отыран. Жне оларды кейбір сыныс-тілектеріне ла асып та отырыпты. Орыс тілін жасы білетін, зиялы би, суретші, зауряд-хорунжий Сердалы Бекшоринді патша шенеуніктері Форт-1-ді, яни азалы аласыны рылысына мейлінше атыстырыпты. азалы аласыны рылысына атысан тек Сердалы Бекшорин ана емес. Мыналар да атысан: би Рахмет Айтов, би рі хорунжий мбет Моллаалилы, асан руыны биі Жетес ыстаубаев. рине, азалы аласыны рылысына бдан баса да белгілі билер мен рубасыларды атысуы бден ммкін. Біра, бізді ола тиген жатта осы тлаларды аты ана аталан.

азалы аласыны Елтабасы (Гербі) аладаы. Мратбаев атындаы мражайде сатаулы. Алтын тстес жердегі ара аланда жк артан тйе, жоары жаында алтын жалатан ашамай рал бар. Бос блігінде Сырдария облысыны гербі. алан ашамайдан бастап кміс тсті тжбен кмкерілген жне Александр лентасымен жаласатын алтын тстес екі жзім шоымен оршалан.

№ 1 форттаы скери гарнизонды, башрт жмысшыларын, инженерлердi азы-тлiкпен амтамасыз етудi патша кiметi арнайы реттеп отыран. 1860-1863 жылдары Далалы бекiнiстер мен форттардаы скери гарнизондарды етпен амтамасыз ету туралы деректер саталан. Онда ет тасымалыны млшерi, кiмдер тасыаны, № 1 форттаы дкенге тскен еттi таратылуы, жарнамалар туралы ведомостар бар. Осыан орай Орынбор корпусыны генерал-майоры Данзас 1860 жылы 1 ыркйекте Далалы бекiнiстермен форттардаы скери гарнизондара 1861-1862 жылдары ет тасуды 24 блiмнен тратын кондициясын бекiтедi [23, 5-п.].

Сырдария шебіні бойындаы №1 форт патша кiметiнi осы айматаы бiр жерден екiншi жерге зат тасу, уаытында жеткiзу, клiк жаынан амтамасыз ету сияты тапсырмаларын орындауда ерекше роль атарды. скери заттарды тасуда негiзгi клiк трi – тйе едi. 1867 жылы 7 азанда Орал бекiнiсiне азы-тлiк таы баса заттарды жеткiзу шiн № 1 форт азатарынан 27 тйе алып, оны райсысына 5 сомнан тлеген. Перовск фортында ыстап алан тменгi шендегiлерге заттар жiберу шiн 10 тйе сралан.

1872 жылы 24 апанда патша кiметi азалыдаы скери отрядты Жаадария бойына жайылымды жердi азатардан орау шiн жiбередi. Олара арнайы 2 айа жететiн азы-тлiк блiнедi.

«Айматы леуметтік-экономикалы жадайына сипаттама» деген шінші тараушада Сырдарияны тменгі аысын мекендеген Кішкене шекті, Шмекей, Тртара, арасаал, Кете руларыны жайлымдары, суармалы шаруашылы, азалы уезіндегі мал шаруашылыыны дамуы, шаруашылыты аралас (мал сіру, егіншілік) тріне кшу, балы шаруашылыы, сауданы дамуы туралы арастырады.

Егін салатын жерлер негізінде Райым, азалы маында А-ирек, Ары-балы зендеріні маындаы жерлерінде болан, егінді негізінен бл аудандаы шаруалар суарып салатын болан. Сырдарияны жне оан ятын зендерді сулары егін суаруа мол жеткен. А-ирек зеніні лкесінен азатар екі тоан алады оны бірі лтай, екіншісі Бекбауыл. Жазытры Сырдария тасыан кезде осы тоандар арылы суды ойпа жерлерге бгеп алып сол лкедегі егіндер суарылады да, сйтіп, мнда егіннен мол нім алуа ммкіншілік болады.

ХIХ асырды I жартысында орын ала бастаан шаруашылыты аралас (мал сiру, егiншiлiк) трiне кшу азалы уезiнде де орын алды. Егiн шаруашылыында негiзгi рал сайман жер ааш, мала, кетпен ана болды.

Ке тараан ксіпшілікті бірі балы аулау болды. Сол кезде суы мол мудария мен Сырдария йып жатан Арал теізі оныс аударушыларды балы байлыымен ызытырды. Бл ксіпшілік Ккарал тбегінде шоырландырылды, балы аулаумен негізінен азалы, Перовск уезіні трындары айналысты.

азалы Орта Азия мен Ресей арасындаы сауда тауарларын реттеп, баылап отыруда, оларды тонаусыз жеткiзiлуiнде маызды рол атарды. Орта Азия хандытары орыс рыногына: жiбек мата, аракл елтiрiсi, мата т.б. шыарды. Ал Ресейден: кйлек, ая киiм, шй, сабын, мануфактуралы, галантериялы, кондитерлiк заттар, трлi рал-саймандар, фарфор ыдыстар келiнген.

Орынбор лкесіне мата апара жатан керуендерді № 1 форт пен Перовскіге келгенін есепке алу туралы материалдар саталынан [24, 9-п.]. 1852 жылы Арал бекінісінен Бхара баратын бхаралы керуендерді орау шін команда блу жнінде істер саталынан [25, 18-п.].

Ресейден жне Орта Азия хандытарынан келген жктердi азалыдаы кпес Иванов конторы, Россия транспорт оамы конторы, Каменск конторы есепке алып отыран. Кеден посттары таратылан уездерде тасымал жктерге баылау жргізу уезд басшысыны міндетіне кірген.

азалы уездік басармасы ай соында кеден департаментiне жне Тркiстан генерал-губернаторыны кесесiне есеп беру шiн ткен жктер туралы жоарыдаы конторалар аптасына бiр рет полицияа млiмет беруiн мiндеттеген арнайы жарлы шыарады.

«ала мен уезді ХІХ. ІІ жартысында дамуы (1867–1900 жж.)» деп аталатын екінші тарау ш тараушадан трады. Бл тарауда азалы уезіні жне болыстарды рылуы, уездегі ртрлі оиалар барысы, азалыда орыс-тзем мектебіні жне кітапхананы ашылуы, халыты леуметтік жадайы, демографиялы ахуал жнінде арастырылады.

«1867 жылы реформа жне азалы уезіні рылуы» деген бірінші тараушада 1867 жылы кімшілік реформаа байланысты азалыны алаа айналуы жне уезді рылуы арастырылады.

азалы уезі Сырдария облысыны солтстiк-батыс блiгiне орналасты. Солтстiк-батысында Торай облысымен, отстiкте – мудария блiмiмен, отстiк-шыыста – Перовск уезiмен, батыс жне солтстiгiнде – Арал теiзiнi жаалауларымен шектестi.

Уезд трындарын негiзiнен Кiшi жз азатарыны лiмлы тайпасы мен оны шектi, аракесек, тртара, шмекей жне арасаал рулары рады. Арал теiзiнi жаалауында шектiлер, Сырдария жаалауында алан руларды ыстатары орналасты. Уезді оныстаан осы аталан руларды ара атынасы мынандай болан: шектi-40%; тртара-15%; шмекей-30 %; аракесек-4%; арасаал-7%. Бдан баса 4% слтандар, тлегiттер, ожалар, Сырдария жаасындаы араалпатар раан.

1853 жылы № 1 форт (азалы) болып рыланнан кейiн оны алашы трындары Райым бекiнiсiнен оныс аударандар, Орынбор казактары, Арал флотыны матростары, солдаттары болды. Алашы кезде бл скери бекiнiс болып рылады, йткенi осы территорияны кшпелi халытан орайды. Кейiннен мнда Орал казактары, ырыздар, збектер, татарлар оныстанды. Ресейді Бара, Ташкент, Хиуа алаларымен сауда байланысыны дамуынан керуен жолы тедi. Бiрте-бiрте азалы 1867 жылы iрi уездік ала болды. Орал казактарыны кшiп келуiнен балышылы пен олнер ксiбi дами бастайды.

1867 жылы реформадан кейiн Сырдария облысы скери губернаторы азалы уездік басармасына капитан Соболевке йымдастыру комиссиясын ру туралы 1867 жылы 23 желтосанда Ташкеннен хат жiбередi. йымдастыру комиссиясыны траасына – уезд басшысын, рамына Новокрещенов, титулды кеесшi Карловты енгiзiп, тапсырманы наты орындау керектiгi жне йымдастыру комиссиясы ай кнi бекiтiлсе, сол кнi жмыса кiрiсуi ажет екенiн ескертедi. йымдастыру комиссиясыны масаты – уездерде болыстар мен ауылдар ру еді. 1867 жылы 21 желтосанмен 1868 жылды 1 апанына дейiн 1217 сом 33 тиын кмiс аша, апан айына 379 сом аша комиссияны жмыс iстеуiне блiнедi. Комиссия жмысы кезiнде, азалы уезін басару № 1 форт коменданты майор Юнийге тапсырылады.

азалы уезінде 1868 жылы 1 суiрден бастап 6 болыс рылады. Олар: арам, Райым, остам, Сарытоай, арабастоай, Заар. Ал, алышбас болысы кейiннен азатар ызылмнан Сыр бойына тскен со рылады [26, 2-п.]. азалы уезі басшысы аракл, остам, Сарытоай болыстарында адам саныны суiне байланысты таы да 3 болыс ру керектiгiн, тiптi уездегi 7 болыстан 14 болыс руа болатынын, оны рбiр болысында 1000-1600-дей й бар екенiн хабарлайды.

Патшалы Ресей зіне адал ызмет еткендерді арнайы сыныстармен марапаттап отыран. азалы уезіні бастыы 1875 жылы мамырда адал ызмет еткені шін 61 адамды марапаттау туралы сранысыны негізінде, 1875 жылы 20 арашада Тркiстан генерал-губернаторы азалы уезiнi Алайыр, Райым, остам, Атбе, араман-Макбал, Сарытоай, арабас-тоай, Кшербаев, Заар, ораншы болыстарыны басарушыларын з iстерiне берiлгендiгi шiн арнайы мадатайды. 1876 жылы Мумин Байдосов алтын саатпен мадаталан. Ал уезді басаруа патша кіметі арнайы з адамдарын таайындап отыран.

1865 жылдары азалы уезiнде сусын сататын орындар ашылды. 1867 жылы азалыда жексенбiлiк приход оамыны жанынан ссудный касса ашу туралы мселе ктерiліп, 1886 жылы 1 атарда азалыда ссудный касса ашылды. азалыда алалы басарма рылды. Оны 7 блiмнен тратын уаытша жобасы болан жне атарушы комиссия рамы сайланды. азалы аласы почта ызметiнде де айтарлытай орын алды. Мраат деректерiнде Орал-азалы почта байланысы трактында почта ызметкерлерi туралы контракттiк шарттарды 44 ережеден тратын iс-аазы саталды [27, 3-10-пп. арт.]. азалы уезi рыланнан кейiн 1898 жылы алада арнайы базарлар ашылды.

Уездегі кптеген дау-жанжалдарды, тсініспеушіліктерді дрыс шешіп отыру шін азалы уезі билеріні ттенше съезді маызды орын алды.

«азалы уезіні мдени–аартушылы дамуы» атты екінші тараушада ХІХ. ІІ жартысында білім беру саласыны дамуы, мешітті салынуы, азалыда Бутаков атындаы кітапхананы ашылуы туралы арастырады.

1860 жылы 21 атарда тыш азалы училищесi ашылады. 1861 жылы 9 апанда азалыда дiн басы Победоносцевтi бастауымен ыздар мектебi ашылды. Мектеп 1862 жылды аяында оытушыларды баса жаа кетуiне байланысты жабылды. Мраат деректерiнде №1 фортта жне Перовскiде аза жне орыс трындары шiн ашылан мектептердi 4 блімнен, 32 тараудан тратын ережесi саталан [28, 2-7-пп. арт.].

1865 жылы Орынбор генерал-губернаторыны нсауымен азалыда аза балалары шiн мектеп ашылады. аза балаларына арналан саба кестесi тмендегiдей болан. Аптасына алты кн саба, жексенбi – демалыс кнi. Сабатар тске дейiн саат 9.00–12.00 аралыында, тстен кейiн 14.00–16.00 аралыында жргiзiлген. аза балаларын оыту тмендегiдей ерекшеліктермен шектелген: а) аза жне орыс тiлдерiнде оыту, жазу; б) арифметиканы алашы трт ережесi; в) грамматика; г) аза тiлiнен орыс тiлiне аудару, орыс тiлiнен аза тiлiне аудару, тсiнiк. Мектепте 16 бала бiлiм алан. Оларды тiзiмiн бере отырып байаанымыз здік жне те жасы оыан оушыларды ерекшелігін атап крсеткен. 1879 жылы 19 тамызда 2 сыныпты ыздар училищесi ашылады. Тркістан лкесі училищелеріні бас инспекторы азалыдаы оу орындарыны жайы туралы хабардар болып тран. Айта кетерлік нрсе, аладаы училищені малімдерін бесжылды жне онжылды ызметі шін алалы ордан осымша аы тлеп отыран.

1885 жылы 26 суірдегі азалы уезі басшысыны 13 дана «Начального руководства на обучению русскому языку киргиз» жне Ыбырай Алтынсаринні «ырыз хрестоматиясыны» 13 данасы алынаны туралы млімет бар.

ХІХ. аяында рухани салада атарылан істерді бірі мешітті салынуы еді. Мраат деректерінде мешіт салуа байланысты уезд басшысымен Сырдария облысты басармасыны атынас хаттары саталан. 1886 жылы 10 шілде кні Сырдария облысы басармасыны рылыс блімі техникалы шендеріні жиналысыны хаттамасында 4 шілде кнгі жиналыста татар Хусайновты бастамасымен азалы аласында салынатын мешітті жобасы араланы айтылады. 1888 жылы рылысшы Муравьинні жобасы бойынша кпес Хусайновты аражатына аланы ортасынан мешіт салынады. Алашы мсылман мешітін 1872 жылы барлы діншіл лімбаев салдыран.

азалы аласында аартушылы салада атарылан жмысты бірі алалы оамды кітапхананы ашылуы еді.

1900 жылы 21 арашада азалыдан Ташкент скери губернаторына «алада кітапхананы ашылуы болды» – деген жедел хат келеді. 1900 жылы 12 ыркйекте Сырдария облысы скери губернаторы кітапхананы 19 параграфтан тратын ережесін бекітеді. 1847 жылы азалыа А.И. Бутаковтi келуi, 1848–1849 жылдары Арал теiзi маын зерттеуi, маызды ылыми длелдерi Ресейді ана емес, Батыс Европаны ылым лемiнде оан бедел келдi. 1902 жылы 8 арашада азалы уезiнi басшысына Губернатор кмекшiсiнен кiтапханаа А.И. Бутаков есiмiн беруге арсылы жо екендiгi туралы хат келедi.

«аланы экономикалы жне демографиялы сипаттамасы» атты шінші тараушада 1891 жылы ашты, айырымдылы комитетіні жмысы ала мен уездегі халыты саны іріктеліп беріліп, климатты жадайлара байланысты орын алан жадайлары талданады.

Сырдария облысыны азалы уезiнде асты ндiру 1891 жылды кктемiнде ауа-райына байланысты те тменгi жадайда болды. Осындай иын жадайды шешу шiн, аштыа арсы крес жргiзiп, азалы уезiне скери министрдi тапсырмасымен 75 мы сом клемiнде ссуда блiнедi. Бл аржы 2 жылды iшiнде жеiлдетiлген жолмен айтарылуы тиiс болды. Блiнген аржыа Ташкент, Шымкент, улиеата уездерiнен арзан бааа н сатып алынды.

азалы уезiнде аштыты орын алуына байланысты жер-жерден кмектер келдi. 1892 жылы атар, апан айларында азалы уезіне Самаран, Ферана облысыны уездерінен 1900 сом 27 тиын ашалай кмек келеді. Осы кезде азалы айырымдылы комитеті оныс аударушылара кмек крсетті. Кмек сраанны тініші комитетті отырысында талыланып отырды.

1871 жылы азалыда 15 жел диірмен, 2 су диірмен, 4 кірпіш, зауыты, 4 сабын ндіру зауыты, 1 ыш ндіру жне 7 май ндіру т.б. орындары болды. азалы уезiнде кпес Александр Петрович Ивановты есебiнде сыра зауыты жмыс iстеген. Онда 1 сыра дайындаушы, 1 бондарь, 4 ерікті жалданушы жмысшы болан. Зауыт от жау арылы жмыс iстеген. 1881 жылы 10 000 сомны 5 мы шелек сырасы ндiрiлген. Сонымен бiрге азалыда кйдiрiлген кiрпiш дайындайтын пештер болды.

1871 жылы азалы уезінде 34284 адамны лтты рамын анытаанда азатарды (33450 адам) басым екені байалады. 1871 жылы азалы уезіндегі халыты діни рамын сараптаанда 17 православиялы, 9 магометан, 3 еврей, барлыы 29 неке жіктеліп шыады. 1871 жылы азалы уезiнi болыстарындаы адам саны 59145 болан. Уезді негiзгi халын Кiшi жздi тртара, арасаал, аракесек, арын рулары раан. 1871 жылы азалы аласындаы халыты тапты рамын саралаанда скери шендерді (2069 адам) кп боландыы аныталды. 1897 жылы халы санаы бойынша азалы аласыны халыны саны 7585 (4303 ер, 3282 йел) адам болса, уезді халы 140598-ге жетті [29].

Колпаковскийдi тапсырмасына орай 1879 жылы азан айыны 20 жлдызынан азалыда уездік денсаулы сатау комитетi жмыс iстей бастайды. Комитеттi рамы: траасы – уезд басшысы – И.Н. Абграл; уездік судья – Г. Фонь-Куббе; уездік дрiгер – Г. Гайгер; жергiлiктi дiнбасы – О. Евгений-Егротовтан рылды. 1880 жылы комитеттi жалпы жиналысы ткiзiлiп, iш аурулары жне асазан аурулары туралы аралды. 1882 жылы 19 атарда комитеттi кезектi жиналысы кейбiр адамдарды табии оспа ауруынан айтыс болуына байланысты iс шаралар жргiзу ажеттiгiн ата ескертеді.

1898 жылы 14 азанда азалы алалы оамды басармасы кезекті жиналыс ткізіп, балалар йін ашу туралы талылайды. азалыда 1 ана тл жетім, 27 жартылай жетім бар екені аныталан. азалы алалы оамды басармасы аржы кзі болмауына байланысты жне жетім бала жоты асы боландытан балалар йін ашуа негіз жо деп тапты.

«ала мен уезд ХХ асырды басында (1900–1917жж.)» атты шінші тарау ш тараудан трады. Бл тарауда ХХ. басында аланы шаруашылы дамуы, саяси оиалар туралы арастырады.

«аланы шаруашылы жне рухани жадайы» атты бірінші тараушада ХХ. басындаы азалы алалы шаруашылы басармасыны жмыстары талданады.

ХХ асырды басында азалы алалы шаруашылы басармасы жылжымайтын млiктердi жала беру жмыстарын жргiздi. Ол алалы орды кбейту масатында болды. Жердi, сауда лавкаларын, мал соятын жерлердi жала беруге осы мселені Сырдария облысы скери губернаторына жіберіп, рхсат алу туралы айтылан. 1901 жылы 2 наурыздаы азалы алалы шаруашылы басармасыны аулысыны кшірмесінде жиналыста алалы ткелді жала беруді жаа кондициясы туралы мселені араланы аны. аулыда ткелді 3 жыла жала беру жне оны 23 тараудан тратын ережесін берген.

ХХ асырды басында азалы алалы шаруашылы басармасы аланы кркейту масатында бiршама шаралар атарды. ала мен уезд басшылары кшелерде, трындарды аулаларында тазалыты саталуына, кгалдандыруа, кварталдарда тынышты сатауа назар аудара бастады. 1892 жылы жарияланан алалы ережелер негiзiнде азалы алалы шаруашылы басармасымен келiсiп, 1898 жылы 4 тамызда азалы аласыны трындарына арналан мiндеттi аулылар абылданды. Бл аулы 15 ережеден трды. азалы аласы трындарына арналан мiндеттi аулыларды бiрi-клiк тасымалы мен жолаушылар туралы арастырады. Бл аулыны 1901 жылы 27 наурызда скери губернатор, генерал-лейтенант Корольков бекiткен. аулы 13 ережеден трады. Онда жолаушылара крсетiлетiн ызмет, клiктердi тазалыы, тасымал клiктерiнi тлемi, биржалардаы тртiп туралы амтылан.

Шаруашылы салада атарылан игi шараларды бiрi – азалы аласыны жергiлiктi трындарын ажеттi ттыну заттарымен амтамасыз ету масатында ттынушылар оамыны рылуы едi. оамны уставын 1894 жылы 3 мамырда скери министр бекiткен. Устав 5 тараудан, 58 параграфтан трады.

азалы почта-телеграф конторыны келген заттарды тіркеуі, пия хаттарды жне телеграммаларды абылдау жне жіберуде маызды рол атарды. азалы почта-телеграф конторыны ызметкерлері жне оларды атаратын міндеттері наты блінген.

«азалы аласындаы леуметтік–саяси аымдарды арама–айшылыы» атты екінші тараушада 1905–1907 жж. азалыда революциялы толуларды орын алуы талданады.

1905–1907 жылдардаы бірінші орыс революциясы, Ресейді др сiлкiндiрген анды жексенбiнi зардабы осынау Сыр бойына да жеттi. 1905 жылды жазында темiржол жмысшыларыны стачкасы азалы, Слутбе станцияларында да болып ттi. Орынбор-Ташкент теміржолыны салынуына байланысты Сыр бойына кзі ашы орыс жмысшыларыны жіберілуі жне Перовск мен азалыа, Жосалыа саяси сенімсіздігі шін Нижний Новгород пен Воронежді, Тамбов пен Саратовты жмысшыларын патша кіметіні жер аударуы лкеде революциялы кзарастарды пайда болуына олайлы ммкіндік туызды.

1905 жылы шiлде айында азалыда темiржол ызметкерлерiмен жмысшылары арасында социал-демократиялы топ йымдастырылды. Сйтiп революция толыны азалыада келдi. РСДРП-ны азалы тобы 1905 жылды кзiнде рылды. Олар трлi листовкалар, прокламациялар, ндеулер басып шыарып трды. 1906 жылы ыркйекте азалы тобы шыаран «солдат жолдастара» деген прокламациясында шаруаларды ауыр трмысы баяндалады. азалы жне Перовск уездерiнде ерекше соысты жадай орнатылып, Орынбор мен Тркiстаннан бл екi алаа екi полк скерлер келiнедi.

Реакция жылдарында азалы жне Перовск социал-демократиялы йымдарыны жмысы едуiр нашарлаан кезде депоа орталы Россиядан жер аударылан А.В. Червяков, Н.Ф. Селиверстов, В.Г. Капитонов, А.Ф. Тонконогов т.б. келдi. Олар социал-демократиялы жмысты айта ола алды.

1905 жылы 25 шілдеде Орынбор-Ташкент темір жолыны азалы паровоз депосы салынып пайдалануа беріледі. Жмысшы табыны негізі бірінші рет осы депода аланды. азалы паровоз депосында 1904 жылы 18 адамнан тратын социал-демократиялы партияны бастауыш йымы рылды. азалы социал-демократиялы тобы Орынбор жне Ташкент РСДРП йымдарыны кмегімен, ыпалымен дамыды, ол топ жмысшыларды йірмесі ретінде жмыс жасады. Бл азалы уезінде рылан бірінші социал-демократиялы РСДРП тобы болатын. жат бойынша азалы социал-демократиялы РСДРП йымыны жмысы 1905 жылды кзінен басталады. азалы социал-демократиялы тобы азалы жмысшыларыны митингісін, демонстрациясын, ктерілістерін, ереуілдерін басарды.

1905 жылды азан-араша айларында азалы жмысшыларыны озалыстары кннен-кнге айын рі саяси маына мен сипат бере бастады. Жмысшылар жиналысында Орынбор жне Ташкент РСДРП йымдарыны листовкалары мен социал-демократиялы прокламациялар оылды. Жалпы Октябрь ереуілі болан кні азалы станциясындаы депоны жмысшы-ызметкерлері социал-демократиялы топты жетекшілігімен ктеріліске шыты. РСДРП-ны азалыдаы тобы гектографалара гіт ааздарын, прокламацияларды бастыртып, трындарды ртрлі топтарына ндеу тастады. ндеу ааздарында теміржолшыларды халы ктерілісін олдауа шаырды. Осы жылдары азалыда Ташкент РСДРП-і тобыны «Жолдас, солдаттар!», «Тарих кліп тр», лкені ебекші халына, «Достар мен жаулар туралы жай сздер», Біздер ктеріліске шыамыз» жне де баса сол сияты ндеулері халыа кеінен таралды.

«Апан революциясы мен азан ткерісі жылдарындаы айматы даму ерекшелігі» деген шінші тараушада 1914 жылы, 1916–1917 жылдардаы саяси оиалар туралы арастырылады.

1916 жылы тамыз жне ыркйек айларында Сырдария облысыны азалы жне Перовск уездерiнде ерекше соысты жадай жарияланды. Жмысшыларды жаа революциялы рлеуi орталы Ресейден алыстаы Сырдария облысыны Перовск, азалы уездерiн темiр жол бойындаы жмысшыларды, оан жапсарлас жатан елдi пункттер мен казармаларды да амтыды.

Жрiп жатан империалистiк соысты зардаптары Перовск, азалы уездерiнi халы шаруашылыына да серiн тигiздi. Ебекшiлер патша кiметiнi тсында екi жатан бiрдей ысым крдi. Оларды байлар, помещиктер, ксiп иелерi анады. Оан шыдамы таусылан азалы уезiндегi Атбе болысыны шаруалары 1915 жылы Б. Жакеев,. Боранлов,. Божбенов жне ошпановтар салы тлеуден бас тартан.

азалы, Перовск, улиеата, Шымкент, Тркiстан большевиктерi астыртын жмысты кшейте отырып, ебекшiлердi патша кiметiнi анауына арсы, леуметтiк лт-азатты ктерiлiске шаырды. Патша кiметiнi 1916 жылы 25 маусымдаы жарлыы халы арасында наразылыты кшейте тстi. йткенi, ол бойынша майдандаы тыл жмысына Перовск уезiнен 6672 адам, ал азалы уезiнен 9744 адам алынуа тиiстi болды. Сырдария iрiндегi кптеген толулар аруды кшiмен басып тасталды. Бiра, ол тгелдей басылмады. азан айында азалы уезiнi армашы учаскесiнде айтадан халы бас ктерулерi басталды. араша айыны ортасында азалы уезінде толулар болып, олар майдана жмысшылар беруден бас тартып, арсылы крсетедi.

1916 жылы тамыз айыны басында ктеріліс Сырдария облысыны барлы уездерін амтыды. Ктеріліс Сырдария мен Арал теізі балышыларыны арасында ріс алды. азалы уезіні басшысы патша скеріні кмегімен ктерілісті басып, 17 балышыны амауа алып, азалы трмесіне жапты. 6 тамыз кні азалы уезі басшысы Сырдария облысы скери губернаторынан Мойна елді мекенінде тземдіктерді наразылыын басу шін скер взводын жіберуді талап етеді. Мойна елді мекеніне 66 солдат жне Сібір полкіні 2 офицерін жіберді

1917 жылы апан революциясынан кейiн Жаа азалы поселкесiнде жиын болып, бес адамнан тратын йымдастыру комитетiн сайлады. Олар большевиктер – Новицкий, Богоявленский; меньшевик-Дерсаль: эсерлер- Михайловский, Павлов. Блар халы арасында гiт жмыстарын жргiздi, яни РСДРП/б/-ны тарихын оып йрену, большевиктiк «Правда» газетiн оу шiн кнiне кешке 2-3 саат жиналып бас осты. Сонымен бiрге басада мселелердi талылады.

1917 жылды наурызында азалы, Перовск жерлерiнде жмысшы жне солдат депутаттарыны кеесі рыла бастайды. 1917 жылы 27 наурызда азалы аласында апан революциясыны жеісі рметіне ткізілген мсылмандар, солдат жне офицерлерді митингісі мен демострациясы тті. 1917 жылы 27 наурызда азалы аласында 5000 аса аза, збек, татар барлыы бірге ала кшелерінен тіп, олар оа жуы ызыл жалау алып, саат 2-де базар маына мешітті алдына жиналды. Митинг тті. Митингті траасы етіп «Алаш» газетіні редакторы Клбай Тоысовты, хатшысы етіп малім Байекеш Сатбаевты сайлады.

Ташкенттегі съезде (1917 жылы суір) алыптасан Шура-и Ислам партиясыны Шымкентте, улиеатада, Перовскіде, азалыда жне баса алаларда жергілікті йымдары болды, олара мсылман дініні православие дінімен те ытылыы, діни шектеулерді жойылуы, ислам діні оу орындарыны ашылуы, Мекеге мінжт етуге (ажылыа баруа) рсат ету жне баса да діни ытар мен бостандытар шін крескен татар, збек, аза діни айраткерлері мен атардаы мсылмандар кірді. азалы молдаларыны озалысы ріс алан. азалы уезіне араан имам-ишандар зара жиылып Ташкенттегі Шура-и Ислам-а екі кіл жіберген [30].

орытындыда зерттеу жмысыны нтижелері мен тжырымдары берілді.

азастанны отстiгiнде Сырдарияны тменгi аысындаы тере тарихы бар алаларды бiрi – азалы аласы. Кеестік дуірде де згелерден о бойы оза шауып жретін азыналы азалы еліміз туелсіздік алалы да жыл санап кемелденіп келеді. Бгінде азалы ауданы Сыр бойындаы леуметтік-экономикалы дамуды кш басында келе жатыр десек асыра айтандыымыз болмас.

Тарихы тереде жатан азалы аласы сол кезде Ресейді Сырдария бойындаы iрi тiрек-форттарыны бiрi болу арылы шаруашылы, экономикалы, леуметтiк, мдени салада дами бастады. Ресейге ызмет ете отырып форттан уездік алаа айналды.

азалы Сыр бойындаы тнып тран тарихы бар рухани азыналы бай лке. Заманында оыздарды отаны болан Жанкент аласы кне тарихты кмбесі іспеттес. алымдарды пайымдауынша, тркі леміні креген ксемі, ойшыл философы орыт Атаны осы топыратан нр алуы да азалы жеріні киесін аартса керек. Жалатс Баадр, йтеке би, Жаожа батыр, Атан батыр, Бекарыстан би, арасаал Ерімбет, ани Мратбаев трізді батырлар мен билерді, ламалар мен оам айраткерлеріні азыналы азалы топыраында кіндік кесіп, Орталы Азия мен аза халы шін мырларын сарп етуі тектен-тек болмаса керек.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Гродеков Н.И. Киргизы и Каракиргизы. Сырь – Дарьинской области. – Ташкент, 1889. – Том І. Юридический быт. – 293 с.; Соныкі. Сырдария облысы азатары мен ырыздарыны этнографиясы. – Астана: Алтын кітап, 2007. – 380 б.
2. Зыков С. Очерк утверждения русского владычества на Аральском море и реке Сырдарье с 1847 по 1862 год // Морской сборник. – СПб., 1862. – Т. 59. – №3 (май). – С. 308-309.
3. Грен А. От форта №1(азалы) до форта №2 (Кармакчи): Из путевых заметок о киргизской степи // Инженерный журнал, 1866. – № 4.
4. Костенко Л. От Хивы до Казалинска // Военный сборник, 1873. – №11. – С. 151-166.
5. Аничков И. Очерки народной жизни Северного Туркестана. Сборник. –Ташкент, 1899. – 169 с.; Соныкі. Песня о киргизском батыре Джанхоже Нурмухаммедове. – СПб., 1895. – 12 с.
6. Макшеев А.И. Географические, этнографические и статические материалы о Туркестанском крае. – 1884. – 60 с.; Соныкі. Описание низовьев Сыр-Дарьии. – СПб., 1856. – 80 с.; Мейер Л. Казахская степь Оренбургского ведомства. – Астана: Алтын кітап, 2007. – 193 с.
7. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. – Ташкент, 1912. – 204 с.; Лавров М.В. Туркестан география и история края. – М., 1914. – 200 с.
8. тебаев Т. азалы аласы (ысаша тарихы) // Ленин жолы, 1940, 25 азан.
9. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. – Алма-Ата: изд. АН КазССР. 1950. – 122 с.
10. Толыбеков С.Е. О некоторых вопросах экономики дореволюционного кочевого аула казахов // Вестник АН КазССР, 1951. – № 8. С. 66-90; Шойнбаев Т.Ж. Восстание Сырдарьинских казахов под руководствам батыра Джанхожи Нурмухамедова (1856–1857). – Алматы:АН КазССР. – 1948. – 106 с.; Шахматов В.Ф. К вопросу о классовой и антиколониальной борьбе и ее формах в Казахстане в ХІХ веке // Вестник АН КазССР. – 1951. – № 8. – С. 49-65.
11. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М., 1962. – 324 с.
12. Касымбаев Ж.К. О некоторых вопросах изучения истории городов Казахстана дореволюционного периода // Основные направления научных исследований. – А., 1978. – С.73-81; Соныкі. Роль городов Восточного Казахстана в укреплении торговых отношений с кочевым казахским и русским крестьянским населением в начале ХХ в. // Известия АН КазССР. – Серия общественных наук. – 1979. – №6. – С. 52-57; Дулатова Д.И. Дореволюционная история городов Казахстана в трудах советских ученых // История. – Алматы, 1970. – Вып. 4. – С. 80-88.
13. Асылбеков М.Х. К вопросу о влиянии железных дорог на экономику дореволюционного Казахстана // Известия АН КазССР. – Серия общественных наук. – 1964. – № 1. – С. 55; Соныкі. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана. – Алматы, 1973. – С.15; Галиев В.З. Аптеки в дореволюционном Казахстане // Фармация. – 1974. – № 2. – С. 64-66.; Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Аму-дарьи. – Ташкент: Фан. 1966. – 336 с.; Соныкі. История и этнология народов Амударьи и Сырдарьи в ХVІІІ–ХІХ вв. – Алматы: аза университеті, 2003. – 315 с.
14. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867–1914 гг. – Алматы: Наука, 1965. – 345 с.
15. Елагин А.С. Состояние и задачи дальнейшего изучения истории городов Казахстана // Известия АН КазССР. – Серия общественных наук. – 1974. – №3. – С. 33-40; Нралымова К.С. алалар тарихыны методологиялы мселелері // азУ Хабаршысы. – 1995. – №2. – 19-22-бб.; Базанова Ф.Н. Формирование этнического состава населения дореволюционного Казахстана // Вестник АН КазССР. – 1977. – №7. – С. 66.; Басин В.Я., Каримбаев Г. Из историй Приаральских и Присырдаринских казахов конца ХVІІІ–нач. ХІХ в. // Известия АН КазССР. – Серия общественных наук. – 1969. – №2. – С. 51-62; Биржанов К.А. Хозяйство присырдаринских казахов в середине ХІХ в.-начале ХХ в. // Известия АН КазССР. – Серия общественных наук. – 1972. – № 4. – С. 66-71.
16. Шмачков П.А. О дружбе русских переселенцев и дехкан Туркестана (1867–1917 гг.) (Некоторые данные по Казалинскому уезду) // Материалы по истории народов Узбекистана. – Самарканд, 1960. – Вып. 2. – С. 125-136.
17. Байпаов К. М. Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути. – Алматы, 1998, – С. 216; Соныкі. азастанны ежелгі алалары. – Алматы: Аруна, 2005. – 316 -б.; Жолдасбайлы С. Ежелгі жне орта асырдаы азастан. – Алматы: Ана тілі. 1995. – 176 б.; Соныкі. Ежелгі жне Орта асырдаы аза халыны тарихы. – Тркістан. 2006. – 388 б.; Елеуов М. Шу мен Талас ірлеріні ортаасырлы алалары (VІ–ХІІ. басы). – Алматы: аза университеті. 1998. – 210 б.
18. Манов М.С. аза жеріні тарихы. – Алматы, 1994. – 80 б.
19. Абдиров М.Ж. Завоевание Казахстана царской Россией и борьба казахского народа за независимость. – Астана: Елорда, 2000. – С. 304; Мадуанов С., Шалекенов М.У. История взаимоотношений народов Туркестана в ХVІІІ-нач. ХХ вв. – Тркістан: Тран. 2008. – 350 б.; Мшімбаев С.М. Патшалы Ресейді азастандаы кімшілік басару тарихы ХVІІІ–ХІХ. 60-жылдары. – Алматы: аза университеті, 2003. – 327 б.; История колонизации Казахстана в 20-60-х годах XIX в. – Алматы: Мектеп, 2008. – 328 с.
20. Мсабаев Н.Т., Мсабаева А.Н. Ортаймаан азаны – асиетті азалы, 1998. – 200 б.; лмаанбетов Н.Ж. азалыны асырлы тарихы бар ксіпорны. – Алматы: Дала, 2005. – 17 б.; Мендеке. азалы аласыны алашы кірпішін алаан кімдер? Таы да Сердалы Бекшорин жнінде // Жас Алаш. – 2006. – 3 азан.
21. Новый энциклопедический словарь / Под. ред. акад. К.К. Арсеньева. – Двадцатый Том. Издательское дело бывшее Брокгауз – Ефрон. – СПб. – 365 с.; Большая энциклопедия / Под. ред. С.Н. Южакова. – СПб., 1905. – 347 с.
22. Материалы по Киргизскому землепользованию Сыр-Дарьинской области. Казалинский уезд. – Ташкент, 1913.
23. Р ОММ. 384-., 1-т., 17-іс, 5-п.
24. РФ ОрОММ. 6-., 1-т., 8001-іс, 9-п.
25. РФ ОрОММ. 6-., 1-т., 6615-іс, 18-п.
26. Р ОММ. 267-., 1-т., 4-іс, 2-п.
27. Р ОММ. 17-., 1-т., 24163-іс, 3-10 -пп. арт.
28. Р ОММ. 1-., 19-т., 14-іс, 2-7-пп. арт
29. Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. – Т. 86. – СПб., 1905.

30. Улихан марлы. азалы молдаларыны озалысы // аза. – 1917.- 11 июнь. – № 233. – 4-б.

ДИССЕРТАЦИЯЛЫ ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН МААЛАЛАР

1. азалы аласындаы демографиялы дамуды экологиялы аспектілері // азУ Хабаршысы. – Тарих сериясы. –2003. – № 2. – 96-100-бб.
2. Орта Азия мен Ресей арасындаы сауданы дамуында азалы аласыны атаран ролі // азУ Хабаршысы. – Тарих сериясы. – Алматы, 2003. – №4. – 108-110-бб.
3. азалы аласы хаында // аза тарихы. – Алматы, 2003. – №6. – 37- 41-бб.
4. ХХ асырды басында азалыда А.И. Бутаков атындаы кітапхананы ашылуы // «азастан жне Евразия континентіні елдері (тарихы мен даму перспективасы)» Халыаралы Бекмаханов оулары. – Алматы: азУ, 2002. – 24-25 мамыр. – 57-58-бб.
5. азалы аласыны тарихынан // «Жоары ксіптік білім беру сапасын арттыруды зекті мселелері» атты Республикалы ылыми-практикалы конференция. – ызылорда: орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік Университеті. – 2002. 10-11 маусым. – 286-288- бб.
6. азалы уезіні климатты жадайы жне оны шаруашылыа сері (ХІХ асырды ІІ жартысы) // «Современное общество и экологическое образование: ценности, профессиональная ориентация, деятельность». азУ-ні 70 жылды мерейтойына арналан Халыаралы ылыми-методикалы конференция. – Алматы: азУ. – 2004, 16-18 маусым. – 390-391- бб.
7. 1-ші дниежзілік соыс жылдарындаы азалы уезіні саяси мірі // Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні 80 жылды мерейтойына арналан «Тркілерді тарихи-мдени мрасы Евразиялы жне Орталы Азия контексінде» Халыаралы ылыми-практикалы конференция. – Алматы, 2008. – 29-30 суір. – 56-57-бб.

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстана)

АДИЛБЕКОВА ЗАБИРАШ АШИМХАНОВНА

Социально-экономическое и культурное развитие г. Казалы и его уезда (1847-1917 гг. исторический аспект)

Актуальность темы исследования. Одним из малоисследованных городов Сырдарьинской области является город Казалы, который с самого начала своего формирования стал вносить значительный вклад в экономический потенциал региона. После административной реформы 1867 года, когда этот регион стал Казалинским уездным центром, меняется его значение и просходят перемены в социально-экономической и культурно-просветительской и других сферах. Казалы становится транзитным городом по перевозке товаров в Центральноазиатские ханства: Хива, Бухару, Ташкент, а также в Россию. Как показывает анализ работ, посвященных истории городов, настоящего времени мало изученным остается история городов Казахстана на нижней Сырдарье (начало XIX – XX вв.) до Октябрьской революции 1917 г. Многие диссертационные работы посвящены исследованию истории городов, находящихся в северном, западном и северно-восточном регионах Казахстана. Поэтому, на сегодняшний день исследование истории города Казалы на Сырдарье представляется весьма актуальной.

Цель и задачи исследования. Основная цель диссертационного исследования заключается в историческом исследовании социально-экономического и культурного развития г.Казалы и его уезда за период с 1847 по 1917 гг. В соответствии с поставленной целью в работе решаются следующие задачи:

• комплексное исследование истории Казалинского региона;
• раскрыть причины и приемы военной колонизации региона Российской империей;
• показать развитие торгово-экономических отношений и роль г. Казалы;
• отразить деятельность и состояние местных учебно-просветительских учреждений;
• исследовать развитие социальных, экономических, культурных и хозяйственных процессов конца XIX – начала XX вв.;
• рассмотреть в сопоставительном отношении демографическое развитие г. Казалы;
• показать историческую значимость событий в общественно-политической жизни г. Казалы и его уезда.

Научная новизна заключается в том, что в нем впервые в отечественной исторической науке и с точки зрения новой научной пардигмы объектом специального исследования является социально-экономическое и культурное развитие г. Казалы и его уезда за период с 1847 по 1917 гг. на основе материалов периодической печати, данных из отдельных исследований и архивных документов.

• впервые введены в научный оборот архивные данные относительно истории г. Казалы и его уезда;
• впервые с научной точки зрения, в качестве отдельной научной проблемы, рассматривается история развития и образования г. Казалы и его уезда;
• проанализированы обязательные постановления Казалинского городского хозяйственного правления о пассажирах и транспортных перевозках жителей г. Казалы, а также городских правилах для них;
• приведены реальные архивные данные относительно работы Казалинского городского комитета по охране здоровья и благотоворительного комитета;
• рассмотрены создание Казалинского городского общества потребителей, обязанности контор, образованных в г. Казалы, с целью развития торговых отношений между Россией и государствами Центральной Азии, а также данные относительно временных правил городской общественной ссудной кассы;
• приведены архивные факты об открытии школ и библиотек, строительстве мечети и средств, выделенных на содержание школ в г.Казалы, во второй половине XIX в.; образование в начале XX в. общества защитников образования и организация народных чтений;
• в 1917 г. в г. Казалы образована местная организация партии Шура-и Ислам. В работе также содержатся данные о казалинских имамах.

Положения, выносимые на защиту:

• нижнее течение Сырдарьи издревле являлось очагом кочевничества и колонизации. Эта местность, где обосновалось одно из колен казахов Младшего Жуза, которая представляло собой крупный регион, внесший большой вклад в формирование казахского народа. В 1847 году, после строительства Раимского укрепления, были созданы условия для военной экспансии Российской империи в Сырдарью и Южный Казахстан.
• после принятия административной реформы в 1867 году, это регион стал важным плацдармом в завоевании Центральной Азии. Регион выполнял большую экономическую роль в политике колонизации. Имело место широкое переселение в этот регион оренбургских и уральских казаков, а также русских крестьян.
• строительство железной дороги Оренбург-Ташкент в начале XX в. привело к преобразованию Казалинского уезда, находящегося в составе Сырдарьинской области, в крупную железнодорожную станцию;
• работы, проведенных в учебно-просветительской сфере Казалинского уезда в конце XIX – начала XX вв., привели к повышению грамотности местного населения.

Структура работы. Диссертация состоит из списка сокращений, введения, трех разделов, заключения и списка использованной литературы.

SUMMARY

Of the thesis submitted for the scientific degree of candidate of historical sciences on specialty 07.00.02 – History of the Homeland (History of the Republic of Kazakhstan)

ADILBEKOVA ZABIRASH

Social -economic and cultural development of the city of Kazaly and its county (1847-1917 historical aspect)

of author’s abstract dissertation theses for the degree of candidate of historical sciences.

Dissertation research is devoted to the social-economic and cultural development of Kazaly town and its county for the period from 1847 to 1917 with a new perspective. Also the history of Syr-Darya region to the middle of XIX century and the construction on its lower stream some castles and fortifications of military Hiva and Kokan khanates is discussed, the establishment of military entanglements of Russia on the banks of the Syr Darya, and the history of Kasaly town is fully investigated.

Actuality of the research. One of the unexplored cities of Syr-Darya district is the town of Kasaly, which from the very beginning of its formation made a significant contribution to the economic potential of the region. After the administrative reform in 1867, when the region became a district center in Kazalinsk, a new round of changes in the socio-economic and cultural-educational processes was brought in. Kasaly became a transit town at the transportation of goods to Central Asian Khanate Hiva, Bukhara and Tashkent, and Russia. An analysis of works devoted to the history of cities shows that the history of cities of Kazakhstan on lower Syr Darya (the beginning of the XIX and XX centuries.) remains so far unexplored to October revolution of 1917. Many of the thesis are devoted to exploring the history of cities, located in northern, western and north-eastern regions of Kazakhstan and practically the study of history of the city on the Syr Darya Casaly remained relevant.In this connection the actuality of the theme is very necessary and important from historic point of view.

The purpose and objectives of the study. The main purpose of the dissertation research is in objective, historical study of the socio-economic and cultural development of Kazaly and its county for the period from 1847 to 1917. In accordance with the target the following objectives were considered:

– to explore the history of Kazaly region in complex;

– to reveal the causes and methods of military colonization of this region by Russian empire;

– to show the development of trade and economic relations and the role of Kazaly in it;

– to reflect the activity and state of local educational institutions;

– to explore the development of economic, social and economic processes of the late XIX and early XX centuries;

– to consider the demographic development of Kazaly residents in comparison;

– to show the importance of events in the socio-political life of Kazaly and its county.

The scientific novelty lies in the fact that in the nation’s historical science and in terms of new scientific paradigm, the socio-economic and cultural development of Kazaly and its county is investigated for the period from 1847 to 1917 on the basis of the periodical press, the data from individual studies, and archival documents.

– archival data on the history of Kazaly and its county were introduced into scientific use for the first time;

– from the scientific point of view, as a separate scientific problem, the history of development and education of Kasaly and its county is discussed for the first time;

– binding orders of Kazalinsk urban economic governance about passengers and transport of Kazaly residents, and city rules for them were analyzed as well;

– real archival data on the work of Kazalinsk city Health Committee and Charitable Committee were adduced;

– creation of Kazalinsk urban consumer society, the duties of offices, formed in Kazaly, in order to develop trade relations between Russia and Central Asian states, as well as data concerning the provisional rules of urban public pawnshops were reviewed;

– archival evidence on the opening of schools and libraries, the construction of mosques and funds allocated for the maintenance of schools in Kazaly in the second half of XIX century were listed; formation of society advocates of education and organization of popular readings at the beginning of XX century;

– in 1917 in Kasaly the local party organizations Shura-and-Islam was founded. The work also contains data on Kazalinsk Imams.

Regulations issued to defence:

– lower stream of the Syr Darya from ancient times is a hotbed of nomadism and colonization. This area, where one of the tribes of the Kazakhs’ Younger Juz settled, represented a major region, which made a major contribution to the formation of the Kazakh people. In 1847, after Raimsk consolidation was built, the conditions for the military expansion of imperial Russia in the Syr Darya and southern Kazakhstan were created.

– In 1867, after the administrative reform, this region became a significant foothold in the conquest of Central Asia. The region served an important economic role in the politics of colonization. There was widespread settlement in the region of Orenburg and Ural Cossacks and Russian peasants. Thus, this Kazalinsk county became one of the regions where Russia has carried out its policy of colonization.

– construction of the railway Orengburg-Tashkent at the beginning of XX century led to the transformation of Kazalinsk county located in the Syr-Darya area, a major railway station. The revolutionary disturbances in social and political life at the beginning of XX century have opened new ways for development of the region.

– the works, carried out in the field of education of Kazalinsk County in the late XIX and early XX centuries led to the literacy of the local population. However, Tsarist Russia used well-educated people in its interests.