?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті бас?ару
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті бас?ару
?те?али ?адыр?али?лы Шеденов
О?у ??ралы «?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті бас?ару» о?у-?дістемелік типтік ба?дарламасыны? ??рылымына с?йкес жазыл?ан. М?нда ?рт?рлі ?ылым ?кілдеріні? негізгі ?леуметтік ж?не экономикалы? ?ауіпсіздікті? теориялы? ?а?идалары ?амтыл?ан. Сонымен ?атар, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік к?рсеткіштеріні? шектік ма?ынасы, ??рылымы, ба?алау ?дістері ж?не оларды? ?аза?стан Республикасы экономикасына т?н ерекшеліктері де сипатталады.
?сынылып отыр?ан о?у ??ралы студенттерге, магистрлерге, докторлар?а ж?не жо?ары о?у орындары о?ытушыларына арнал?ан. Сонымен ?атар, мемлекеттік ж?не жергілікті бас?ару органдарыны? мамандары ?шін де ?ызы?ушылы? ту?ызуы м?мкін.
?. ?. Шеденов
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті бас?ару
КІРІСПЕ
?аза?стан Республикасында?ы ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік концепциясы экономика саласында?ы мемлекеттік м?дделеріні? са?талуы ?шін ма?ызды р?л ат?ара, ?азіргі ж?не болаша? ?рпа?тарды? ?ажеттілігін ?ана?аттандыру ма?сатында ?орша?ан ортаны ?ор?ау м?селелерін ?леуметтік-экономикалы? т?р?ыдан тиімді шешуді ?амтамасыз ететін экономиканы т?ра?ты ж?не ?ртараптандыруды дамытуды ?арастырады. Т?ра?ты даму – б?л барлы? жа?ынан елді? жалпы ?ауіпсіздігі мен т?ра?ты ?леуметтік дамуыны? ты?ыз ?зара байланысы, ол ?о?амны? одан ?рі даму жа?дайын сипаттайды. Осы ?зара байланыс ?о?ам ?міріні? экономикалы?, ?леуметтік ж?не экологиялы? к?рсеткіштеріні? бірт?тасты?ын кешенді сипаттау н?тижесіне негізделеді. Ал ?ауіпсіздік пен т?ра?ты даму м?селелерін біркелкі ?арастыру тек ?ркелкі де?гейдегі экономикалы?-экологиялы? ж?не ?леуметтік теорияларды даярлау ше?берінде ?ана ж?зеге асырылады.
Сонды?тан кез-келген зерттеліп отыр?ан объектіні? ж?не субъектіні? ?ауіпсіздігі, оны? алдында т?р?ан м?селелерді шешу жа?дайы жететіндігін, ал ?рт?рлі к?тпеген жа?дайлар, ?ауіптер ж?не залалдар орын ал?ан кезде одан ?ор?ану немесе ж?мыс ?абілеттілігін ?айта ?алпына келтіре алатынды?ы туралы ай?а?тайды.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?лемдік ?ауымдасты?ты? пайымдауы бойынша: ?орша?ан орта ?шін залалды? болмауы, азаматтарды?, ?о?амны?, мемлекетті? ?мірлік ма?ызы бар м?дделерін ?ор?ау, сонымен ?атар, ресурстар мен космосты? ке?істікті ішкі, сырт?ы ?рекеттерден са?тау, адам денсаулы?ына биологиялы? ?рт?рлілікті? са?талуына ж?не экологиялы? ж?йені? тиімді ?ызмет етуі мен адамзатты? тірі ?алуына зиян келтіретін жа?ымсыз ?серлерден ?ор?ау.
?лемдік экономикалы? ?ауіпсіздік негізінен е? алдымен, экономикалы? т?уелсіздік, ?лтты? экономиканы? т?ра?тылы?ында?ы еркін ж?не ?зіндік дамуы мен прогреске ?абілеттік жа?дайда?ы ?о?амды? ?ажеттіліктерді? тиімді динамикалы? ?суіні? ?йлесімділігі. Осыдан елді? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін са?тау ж?не ?амтамасыз ету саласында мемлекеттік саясатты? жалпы стратегиясы мен басымдылы? ба?ыттарын аны?тау?а м?мкіндік береді. Оларды шешуді? тетіктерін ойластыру, ?зара м?дделерді ескере ж?не ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ете отырып, алыс ж?не таяу шет елдермен экономикалы? ж?не саяси ?атынастарды ?йлесімді дамыту, сонымен ?атар, ?леуметтік-экономикалы? саясатты ойластыру мен ж?зеге асыруды рационалдау жатады.
Осыдан ?леуметтік-экономикалы? м?селелер аса ?зекті бол?ан ?азіргі кезде, ?о?амды? дамуды? ?леуметтік-экономикалы? ж?не экологиялы? стратегиясыны? теориялы? ж?не т?жірибелік ?а?идаттарын негізге ала отырып, ?дерістерді? тере?ділігін жанжа?ты сараптауды? ?ажеттілігі ?суде. ?азіргі кезде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – б?л міндетті ?леуметтік саяси т?ра?тылы?ы, мемлекеттік дербестігі о?ан ?оса, ішкі ж?не сырт?ы ?ауіптерге ?арсы т?ру тетіктері бар, ?немі т?ра?ты даму жетілуге ба?ыттал?ан жалпы мемлекеттік шаралар кешені.
?леуметтік-экономикалы?, демографиялы? ж?не экологиялы? ?ауіпсізідікті? м?нін аны?тау барысында, б?л к?рделі саясиэкономикалы? т?сінікті? ?рт?рлі аспектілерін атап ?ту керек ж?не е? басты оны? ерекшелік негізі – экономикалы?, ?аржылы?, ?леуметтік, экологиялы? ж?не ?зге де к?рсеткіштер ма?ынасын параметр к?йінде т?ра?ты са?тау м?мкіндігі екенін ?мытпау керек.
Б?л жа?дайларды мониторинг пен шынайы ?ауіптерді диагностикалау?а негізделген экономикалы?, экологиялы?, ?леуметтік ?ауіпсіздік тиімді ?амтамасыз етуді? ж?не ?лтты? экономиканы дамытуды? теориялы?-т?жірибелік жа?артылуын ?зірлеу, сонымен ?атар, жа?ымсыз ?рдістерді же?уге, оларды жою?а ба?ыттал?ан ?леуметтік-экономикалы? ж?не ?йымдастырушылы? шаралар т?ніп келе жат?ан ?ауіпті о?и?алар мен шаралар туралы алдын ала ескерту ?те ма?ызды.
Осы жа?дай аясында еске аларлы? жай, ?ылыми ж?не о?улы? ?дебиеттерде заманауи реформалар жа?дайында тиімді экономикалы?, экологиялы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ж?йесіні? ?алыптасуыны? ж?зеге асырылуыны? ж?не дамуыны? ?дістемелері мен ?дістері толы? ?арастырылма?ан. Жалпы ?дістемелік сипаттама ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті аны?тауды? 3 негізігі ?дісін атап к?рсетеді: м?дделер ар?ылы (?лтты?, мемлекеттік, ?о?амды? ж?не т.б.); экономикалы? т?уелсіздік ар?ылы (сырт?ы нары?тан экономиканы?, экономикалы? саясатты? сырт?ы ?рекеттерден са?тау ж?не т.б.); т?ра?тылы? пен орны?тылы? ар?ылы (?лтты? экономика, экономикалы? даму, ?леуметтік-экономикалы? ж?йе ж?не т.б.).
?лемдік экономикалы? ?ауіпсіздікті м?дделер ар?ылы экономикалы? даумуды? т?ра?тылы? ж?не ?ртараптандыру жа?дайы ретінде аны?тау айтарлы?тай ке? тара?ан, олар ?з назарын жа?ымсыз факторлар алдында экономикалы? ?атынас ?ызметі жа?дайыны? жасауыны? белгілі бір сипаттамаларын ?олдау?а ба?ыттайды. Аталмыш м?селені жалпы мемлекеттік макроэкономикалы? д?режеде ?арастыру ?шін ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ма?ыздылы?ы т?ра?тылы? ар?ылы аны?талады. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті т?уелсіздікті аны?тау таза к?йінде ?олданылмайды. Ол м?дделер мен т?ра?тылы? ар?ылы аны?талуды? ??рамына енеді.
I тарау
?ЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫ? ?АУІПСІЗДІКТІ? ТЕОРИЯЛЫ? НЕГІЗДЕРІ
1. ?ауіп ж?не ?ауіпсіздік ??ымдары: ма?ызы ж?не т?рлері
Кез-келген мемлекетті? ?зіні? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету м?селесі ?ашанда ?зекті болып, заман талаптарына сай к?рделене т?сіп, мемлекет ж?не ?о?ам ?міріні? барлы? жа?тарын ?амтитын ж?йелі ?леуметтік-экономикалы? саясат?а айналады. Жа?андану ?рдісі к?шейген сайын ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті бас?ару ма?ызы ерекше орын алады. ?йткені, ?лемдік ?ауымдасты?та егеменді ел ретінде ?рекет ету, мемлекетті? экономикалы? ж?не ?леуметтік ?уаттылы?ы – ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті бас?аруды ?амтамасыз етуді? бірден-бір к?рсеткіші.
Жалпы ал?анда, ?ауіпсіздік дегеніміз жеке адамны?, ?о?амны? ж?не мемлекетті? ?мірлік ма?ызды м?дделеріні? ішкі ж?не сырт?ы ?атерден ?ор?алу жай к?йі. Айталы?, жеке т?л?аны? кезкелген іс-?рекеті ?келетін пайдасымен бірге кері н?тиже де ?келіп жатыр, мысалы, экологияны? б?зылуы, жара?ат алу, ауыру, тіпті ?аза?а ?шырау. Сонды?тан ?ауіпсіздікті, на?ты іс-?рекеттен болатын, адамды ж?не оны? ?мір с?ру ортасын кешенді ?ор?ау шаралары деп т?сінуіміз ?ажет.
?ауіп-?атер кез-келген уа?ытта ?рі кез-келген жа?дайда орын алуы ы?тимал. С?йкесінше, ?ауіп-?атерді? негізгі к?здері деп мыналарды атау?а болады: адамны? ?зі; ?мір с?ру ортасыны? элементтері: заттар, е?бекті? ?німдері мен ??ралдары, пайдаланатын ?уат, е?бек жа?дайы, адамдар ?жымы ж?не жеке т?л?а; адам мен ?мір с?ру ?леуметтік-таби?и ортасы элементтеріні? ?арым-?атынас ?дерістері ж?не т.б.
?ауіп-?атерді? ?зі ?те к?рделі, к?пжа?ты ??былыс бол?анды?тан, оларды? негізгі белгілері бір-бірімен ?штасып, араласып жатады. Сонды?тан оларды д?рыс жіктеу, оны? алдын алу?а, себебін, сипаттамасын аны?тап, шара ?олдану?а ж?не салдарын жою?а ?лкен ма?ызы бар. ?ауіпті? бір?атар т?рлерін 1-суреттен к?ре аламыз.
Адамны? ?ауіпсіздік іс-?рекетін – барлы? ?ауіпсіздік кешеніндегі ?рт?рлі ?ауіп ?атерлер мен адамны? ?мір с?ру ?рекеттері ?шыраспайтын ж?не белгілі бір ше?бермен шектелетін т?йы?тал?ан д??гелек ретінде елестетуге болады (2-сурет).
Аталмыш ойдан шы?атын ?орытынды, д??гелек ішінде орын ал?ан адамны? кез-келген іс-?рекеті не??рлым ауырла?ан сайын со??рлым ше?бер сыртында?ы ?аупі артып, одан са?тану ж?йелі т?рде орын алады. Сонымен, ?ауіпсіздік б?л ?андай да бір ?ауіп ?атерді? туындауын на?ты болжай алмайтын іс-?рекет жа?дайы болып табылады, ал ?ауіп б?л кез-келген адам ?міріндегі орын алуы м?мкін ж?не алдын алуды ?ажет ететін арнайы ??былыс ретінде сипатталары белгілі. С?йкесінше ?ауіп ж?не ?ауіпсіздік ??ымдарыны? аражігін ажырата білу ?р азаматты? мойнына ж?ктеледі. Себебі ?ауіп б?л кезкелгеніміз ?шін са?тану?а тиісті ?рі ерекше ма?ыз?а ие ??былыс, ?ауіп ?атер т?нген кезде одан шы?у жолдарын білу ж?не ?тымды ой мен ?ш?ыр а?ыл?а с?йене отырып бір?атар ?ауіп-?атерді? алдын алуды? ?зі са?ты? пен зеректікті? д?режесін к?рсетері с?зсіз, олай болса мейлі ол ?леуметтік болсын, мейлі экономикалы? болсын ?мірімізге берер ?сері мол.
?ауіпсіздік т?сінігіне ?рт?рлі елдерде ?р?алай ??ымда т?сініктеме берілген ж?не тарихи кезе?дерді? ауысуы барысында ?згеріп отырды.
?ауіпсіздік – ??ымына В. Даль с?здігінде ?ауіп-?атерді? болмауы, ?ор?ал?андылы?, сенімділік деген т?сініктеме берілген, я?ни ?ауіп-?атерді? объектісі болып табылатын жеке т?л?а, ?о?ам мен мемлекетке ?андай да бір ?атерлерді? т?нбеуі, болмауы деген ма?ына береді [3].
1-сурет – ?ауіпті? сипатына ?арай жіктелуі
Робберді? с?здігіне с?йкес ?ауіпсіздік б?л ?зін кез-келген ?ауіп ?атерлерден ?ор?ал?анмын деп есептейтін адам рухыны? ?алыпты жай-к?йі. Б?л ма?ынада ?ауіпсіздік ??ымы ХІІ ?асырдан бастап ?олданыла бастады.
Кейінірек ?ауіпсіздік т?сінігі ?о?ам дамуына с?йкес елеулі ?згерістерге ?шырады. ?ауіпсіздікті? классикалы? либералды т?сініктемесі ?зіні? дамуында ?ш кезе?нен ?ткен. Бірінші кезе?де (ХII-ХVII ?асырлар аралы?ы) негізінен адамны? физикалы? ?ауіпсіздігі туралы айтылып келді. Б?л кезе?де мемлекетке азаматтарды? ?мірі мен меншіктеріні? ?ауіпсіздігіне кепілдік беру міндеті ж?ктелді. Францияны? ?лы буржуазиялы? революциясымен байланысты. Екінші кезе?де ?ауіпсіздік азаматтарды? еркіндігі мен те?дігін ?амтамасыз ету ретінде т?сіндірілді. ?шінші кезе? – ХХ ?асырда кауіпсіздік ??ымына ке?ірек т?сініктеме берілді. Ол ?зіні? мемлекеттік ж?не айма?ты? де?гейден бастап жалпыпланеталы? (жа?анды?) де?гейлерді енгізіп, ?мірді? барлы? салаларын (экономикалы?, ?леуметтік, саяси, экологиялы?, м?дени ж?не т.б.), сондай-а? адамны?, ?о?ам мен мемлекетті? ?ауіпсіздігін ?амтыды [4].
2-сурет – Іс ?рекет ?ауіпсіздігіні? сызбасы
?ауіпсіздік т?сінігі ке? ма?ынада «мемлекетті? барлы? азаматтарыны? ?зін-?зі дамытуына ?олайлы жа?дайды ?амтамасыз ету, жеке адам мен мемлекет тарапынан оларды? ?міріне, бостанды?ы мен меншігіне зиян келтіруден ?ор?ауды білдіреді [5]. ?ауіпсіздікті? б?л т?рін ?арастыру?а болады: ?о?ам ?шін еш?андай, тіпті таби?и сілкінулер мен апаттарды? болуы сия?ты ?ауіптерді? болмауы ж?не оны? ?ауіп-?атерлерден на?ты ?ор?алуы, олар?а сенімді ?арсы т?ру м?мкіндігі.
?ауіпсіздікке байланысты зерттеулерде субъектілер де?гейіні? ??рылымы келесідей болып келеді: мемлекет (?о?ам), айма? (к?сіпорындар) ж?не жеке т?л?а (?й шаруашылы?ы). Зерделеу ж?ргізу барысында экономиканы? т?ра?тылы?ын ?амтамасыз етуде ерекше ма?ыз?а ие мемлекетті? экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздігін ?амтамасыз етудегі саясаты, ??ралдары мен шаралар механизміне м?н берілді. Себебі, мемлекет ?зіні? ж?ргізетін саясаты, механизмдері ж?не иелігіндегі ресурстары ар?ылы осы атал?ан де?гейлердегі жалпы ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ете алады.
?ауіпсіздікті ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесіні? ??рылу де?гейі бойынша (?лтты? ?ауіпсіздік, к?сіпорын ?ауіпсіздігі ж?не жеке адамны? ?ауіпсіздігі), сондай-а? ??раушылары бойынша жіктеуге болады. Себебі, к?пшілік жа?дайларда ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесіні? ??рылуыны? ?рт?рлі де?гейлерінде ??раушыларды? жа?дайы ??сас болып келеді, мысалы, мемлекетті? ?аржылы?-несиелік ?ауіпсіздігі мен к?сіпорынны? ?аржылы? ?ауіпсіздігі туралы бірге айтуымыз?а болады немесе мемлекетті? ?леуметтік ?ауіпсіздігі мен к?сіпорынны? кадрлік ?ауіпсіздігі арасында параллель т?сіндіруге болады.
Кез-келген мемлекетті? ?ауіпсіздігі ішкі саяси т?ра?тылы? пен оны? халы?аралы? ?атынасты? бас?а да ?атысушыларымен ?зара байланысын са?тау м?селесімен тікелей байланысты болады.
?лтты? ?ауіпсіздік терминіне екінші д?ниеж?зілік со?ыстан кейін ерекше к??іл б?лініп, осы м?селе т??ірегінде тере? зерттеулер ж?ргізіле бастады. Ал?аш?ы болып 1947 жылы Америка ??рама Штаттары (А?Ш) ?кіметі «?лтты? ?ауіпсіздік туралы» За?ын Президент жанында?ы ?ауіпсіздік Ке?есін ??рып, бас?а елдер ?шін осындай за?дар мен ?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету концепцияларын жаса?тау?а т?рткі болды [6]. Т?уелсіздікке ие бол?аннан кейін ?аза?стан Республикасы да одан шет ?алмай, 1998 жылы «?лтты? ?ауіпсіздік туралы» ?Р За?ын ?абылдап оны «?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ?аза?стан Республикасыны? т?уелсіз егеменді мемлекет ретінде дамуыны? басты шарты болып табылады» деп к?рсеткен [7]. Аталмыш За?ны? негізінде мемлекетіміздегі ?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз етуді? ба?ыттары, принциптері, міндеттері мен ?йымды? ?амтамасыз ету к?штері белгіленген.
?лтты? ?ауіпсіздікті т?мендегідей ?арастыру?а болады:
мемлекетті ??раушы ?рбір азамат, ?леуметтік топ, ша?ын ж?не ?лкен ?лт ?шін бірдей ?зекті ?рі ма?ызды болып табылатын ?мбебап ??ндылы?;
– ?лтты? ?олайсыз факторларды? болуы мен ?сер етуіне ?арамастан оны? к?н к?руіне, еркін, т?уелсіз ?мір с?руі мен дамуына кепілдік беретін адамдарды? мемлекеттік-территорялы? ?ауымдасты?ы ретіндегі жай-к?йі, даму жолдары мен ?мір с?ру жа?дайы;
?лтты? ?ауіпсіздік – б?л белгілі бір мемлекетті? ?ор?аныс ?абілетін ?ана емес, сондай-а? ?орша?ан ортаны? жа?дайын, ?ауіпті ауруларды? пайда болуы, террористтік ?йымдарды? ?ызметін, экономикалы?, ?леуметтік ж?не а?паратты? ?ауіпсіздікті ж?не т.б. сипаттайтын жалпы ?о?амды? ??ым.
?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету мемлекетті? ?лтты? м?дделерді? ?ор?алуын са?тау?а ба?ыттал?ан шаралар кешенін сипаттайды.
?лтты? м?дделерді? ?ажетті де?гейде ?ор?алуын ?амтамасыз ету мен ?олдауды? жолдарына т?мендегілер жатады:
– мемлекетті? осы салада?ы ?ызметіні? негізгі ба?ыттарын аны?тау;
– ?лтты? ?ауіпсіздікке т?нетін ?атерлеріні? алдын алу мен жою бойынша а?ымды? ж?не ?за? мерзімдік шаралар кешенін ж?зеге асыру;
– ?лтты? м?дделерге тікелей ?ауіп т?нгенде, сондай-а? мемлекет ішінде, шекаралы? ж?не жа?анды? сипатта?ы т?тенше жа?дайлар орын ал?анда ?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз етуге к?ш пен ??ралдарды ж?гіндіру;
– ?лтты? м?дделерді ?ор?ау, ?лтты? ?ауіпсіздікке ?атер т?ндіретін за?сыз ?ызметтерді аны?тау, ?зге де ???ы?ты? шектеулі шараларды ж?зеге асыру бойынша кейінге ?атырылмас шешім ?абылдау ж?не іс-?рекет жасау;
– ?лтты? м?дделерге н??сан келтіру н?тижесінде орын алатын салдарды о?шаулау ж?не жою.
?аза?стан Республикасыны? ?лтты? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз етуді? принциптері:
1) ?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ж?ніндегі ?ызметті ж?зеге асыру кезінде за?дылы?ты са?тау;
2) ?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету к?штеріні? бір-біріне жедел хабардар етіп отыруы ж?не келісілген іс-?имыл жасауы;
3) ?лтты? ?ауіпсіздікті? барлы? т?рлеріні? бірлігі, ?зара байланысы ж?не те?естірілгендігі;
4) саяси, экономикалы? ж?не а?паратты? шараларды? басымды?ы;
5) жеке адамны?, ?о?ам мен мемлекетті? ?зара жауапкершілігі;
6) ?лтты? ?ауіпсіздікті ?ор?ау ж?ніндегі іс-?рекетті? к?ллі жиынты?ын іске асыруды ба?ылау болып табылады.
?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету тек мемлекетті? бірегей саясаты ше?берінде ж?йелік т?сіл ?олдану негізінде ?ана м?мкін болады.
?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ж?йесін ?олданылып ж?рген за?дарды? негізінде ж?не біры??ай мемлекеттік саясат ше?берінде оны ?амтамасыз ететін, бір-бірімен ?зара іс-?имыл жасайтын к?штер, ?з ??зыреті шегінде ?лтты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ?шін б?кіл жауапкершілікті толы? мойнына алатын ?зге де мемлекеттік органдар мен ?йымдар ??райды.
?лтты? ?аупісіздікке т?нетін ?ауіп-?атерлерді? т?ріне байланысты оны? к?рінісі мен ?амтамасыз етуі келесідей салалар?а жіктеледі:
– экономикалы? ?ауіпсіздік;
– ?леуметтік ?ауіпсіздік (о?ан демографиялы? жа?дай, денсаулы? са?тау, білім беру, м?дениет ж?не т.б. жатады);
– ?аржылы? ?ауіпсіздік;
– ?скери ?ауіпсіздік (?зіне ядролы? ?ауіпсіздікті ?осады);
– ресурсты? ?ауіпсіздік;
– а?паратты? ?ауіпсіздік;
– азы?-т?лік ?ауіпсіздігі:
– ?ылыми-техникалы? ?ауіпсіздік;
– саяси ?ауіпсіздік (оны? негізіне жем?орлы?пен к?ресті ескере отырып, ???ы?ты? ?ауіпсіздік енеді);
– экологиялы? ?ауіпсіздік.
?лтты? ?ауіпсіздік ж?йесіні? барлы? ??рамдас м?шелеріні? ?р?айсысыны? да ма?ызы зор, ерекше екендігіне ?арамастан, экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздік м?селесі аны?таушы р?лге ие болады деп айту?а болады. Себебі, ?лтты? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз етуге ?ажетті ресурстар ?лтты? экономиканы? даму де?гейіне байланысты болады. Мысалы, ?скери ?уаты мен к?ші зор бол?ан кезіндегі КСРО еліндегі экономикалы? даму де?гейі мен оны? ыдырауы осыны? д?лелі бола алады. Б?л ретте кез-келген елді? мемлекеттік стратегиялы? дамуыны? негізгі ба?ыттары экономикалы? ж?йе ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету негізінде барлы? бас?а да ?леуметтік-саяси салаларыны? т?ра?ты ?рі тиімді дамуына ба?ытталуы ?ажет.
?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ма?сат?а сай ж?не ж?йелі ?ор?аушы ?йымды? ж?йе ретінде тек ХХ ?. ??рыла бастады. Біра?, ?лтты? ?леуметтік экономикалы? ?ауіпсіздікті ?ор?ау м?селелеріні? теориялы? т?сінігі Рузвельттік Федералды? Комитетті? ??рылуына дейінгі ж?з жылды?та пайда болды. ?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? теориялы? концепциялары – б?л ?лтты? мемлекетті? тиімді экономикалы? ж?не ?леуметтік саясатыны? пайда болуына арнал?ан барлы? базалы? экономикалы? концепциялар.
Со??ы жарты ж?з жылды?та ?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? басты ?ауіп-?атерлерін ?алай есептеу керек ж?не онымен ?алай к?ресу керектігі бойынша экономисттеоретиктерді? ?ш негізгі т?сілі ??рылды (1-кесте):
– сырт?ы ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?ор?ауды? камералисттік концепциясы (ХІХ ?. ортасынан бастап);
– ішкі макроэкономикалы? ?ауіп-?атерлерден ?ор?ауды? кейнсшілдік концепциясы (ХХ ?. екінші жарты жылды?ынан бастап);
– ?кімшілік тос?ауылдардан ?ор?ауды? институтционалды? концепциясы (ХХ ?. ая?ынан бастап).
?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? камералисттік т?сінігі осы ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ?шін к?ресті? негізгі ауыртпалы?ы импортты шектеу бойынша за?дарды бастаушы орталы? ?кіметке, сонымен ?атар шетел тауарларыны? контрабандасымен к?ресті ж?ргізетін кеден ж?не шекара ?ызметкерлеріне т?седі деп болжайды.
Кейнсшілдер ?лтты? экономика ?шін негізгі ?ауіптер шетел тауарларыны? б?секелесі емес, ж?мыссызды? ж?не экономикалы? то?ырау болып саналды. Осы ?ауіптермен к?ресу ?шін ?кіметке шаруашылы? ?ызметін белсенді реттеуді тек субсидия мен мемлекеттік тапсырыстарды ?лестіріп беру ар?ылы ?ана емес сонымен ?атар, б?секелестікті тікелей ?кімшілдік бас?ару мен ба?алау орнату ар?ылы ж?зеге асыруды ?сынды.
ХХ ?. екінші жартысында кейнсшілдерді? ?сері азайып, неоклассикалы? экономикалы? теорияны? приоритетті ?сері пайда болды. Егер кейнсшілдер мемлекеттік реттеуді д?рыс деп ?міттенсе, ХХ ?. екінші жартысында?ы неоклассиктер оны? шектеулілігін ал?а тартты.
Дегенмен, неоклассиктер ?лтты? экономикалы? м?ддеге ?ауіптермен к?ресу ?дісін ?сынды. Олар осынысымен кейнсшілдерден ерекшеленді. Біра?, олар сол м?дделерді т?сінуге кейнсшілдермен ?сыныл?ан т?сілді ?абылдады. ХХ ?. екінші жартысында неоклассиктер декларация де?гейінде жал?ыз экономикалы? субъект индивид деп сендіруді жал?астырды.
Э. де Сотоны? институтционалды? н?с?асына с?йкес ?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? негізгі ?ауіп-?атерлері ?кімшілік тос?ауылдар табылады – «жаман» за?дар немесе «жа?сы» за?дарды? нашар орындалуы. С?йкесінше, мазм?ны экономикалы? демократияны? нормаларына сай келетін ж?не осы за?дарды? орындалуын ба?ылайтын жа?а за?дарды? ?абылдануы осы ?ауіп-?атерлерді то?тату шаралары болуы тиіс.
?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ?ш негізгі парадигмалары – камералисттік, кейнсианды? ж?не институтционалды? – бір-бірін ?зара толы?тырады. ?рбір елді? ?лтты? экономикасына на?ты немесе потенциалды ?ауіп?атерлер шетелдік б?секелестерден де (Ф. Лист осы?ан к??іл б?лген), «нары? ??лдырауымен» де (Дж. М. Кейнс осы туралы жаз?ан), ж?не «мемлекет ??лдырауымен» де (Э. де Сотоны? ойы бойынша) болуы м?мкін. ?лтты? саясатты? ма?саты – барлы? ?ауіп-?атерларге ?арсы ?сер ету ?шін шектелген ресурстарды ?немді пайдалана отырып, не??рлым ?ауіпті ?атерлерді объективті т?рде сипаттау.
1-кесте
?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік т?сінігі парадигмаларыны? эволюциясы
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік т?сінігіні? д?ст?рлі теориялы?-т?жырымдамалы? ?зірлемесі жетекші ?ылыми шетелдік мектептер аясында ж?зеге асырыл?ан. Осы м?селе бойынша отанды? зерттеулерді? жеткіліксіздігі ж?не іс ж?зінде жо?ты?ы мына жайтпен т?сіндіріледі, я?ни ?лтты? ?ауіпсіздікті? тарихи м?селесі ?лтты?, соны? ішінде ?леуметтік-экономикалы? м?дделерді? ?алыптасуы мен ?зірленуі ж?зеге асырылатын т?уелсіздікке ?ол жеткізу мен мемлекетті? ?алыптасуы кезе?дерінде туындайды.
Экономикалы? ?ауіпсіздік мазм?ны, оны ??раушы элементтер, сондай-а? ?амтамасыз ету механизмдері ?рт?рлі интерпретацияланады, ол ?р алуан теориялы?-?дістемелік т?сілдемелер аясында м?селені зерттеумен байланыс?ан. К?птеген зерттеушілерді? пікірінше, ?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – б?л экономиканы? ж?не билік институттарыны? жай-к?йі, ол ішкі ж?не сырт?ы процестерді? дамуыны? ?те ?олайсыз н?с?алары кезінде де ?лтты? м?дделерді? кепілдікті ?ор?анысын, елді? ?йлесімділігін, ?леуметтік ба?ытта дамуын ?аматамасыз етеді.
?ылыми ?дебиеттерде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік келесі ретте ?арастырылады:
1) ?лтты? ?ауіпсіздікті? бірт?тас, б?лінбейтін ?ата?ды?ы.
2) ?лтты? ?ауіпсіздік аясында дербес, автономды ж?йе.
Осы орайда б?л м?селе екі аспектіде ?арастырылады:
– ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік экономиканы? ?рт?рлі факторлар мен ?ауіптерден ?ор?алуы ретінде. ?ауіпсіздік экономика саласында?ы мемлекеттік-?лтты? м?дделерді? барлы? ?ажетті ??ралдармен ж?не м?дделермен сенімді ?ор?алуын, я?ни ішкі ж?не сырт?ы ?ауіптерден, экономикалы? ж?не материалды? залалдардан ?ор?алуын т?сіндіреді;
– Жай-к?й ретіндегі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік жа?дайында оны? белгіленген шекті м?ндері са?талады. Я?ни, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ??ымы – ?о?амны?, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ж?не ?леуметтік-саяси т?ра?тылы?ын ж?не за? талаптарын орындайтын ?о?амны? ?рбір м?шесіні? экономикалы? ж?не ???ы?ты? жа?дайын ?амтамасыз етуге экономиканы? дайынды?ы мен м?мкіндік жа?дайы.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ?р алуан зерттеушілік т?сілдемелерін талдау негізінде, бізді? пікірімізше, экономикалы? ж?йені? т?ра?ты дамуы сырт?ы ж?не ішкі ?ауіптерден ?ор?алуды ?рі шо?ырлануды ?амтамасыз етеді, ал м?ндай жа?дай ?о?амды?-мемлекеттік даму?а арнал?ан ?леуметтік-экономикалы? жа?дайларды? тиісті де?гейін ?амтамасыз етуге м?мкіндік береді.
Сонымен, ж?йелік білім ретіндегі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік т?мендегі негізгі компоненттерден т?рады: технологиялы?, азы?-т?лік, ?аржы-несиелік, ?нерк?сіптік, сырт?ы экономикалы?, инвестициялы?, энергетикалы?, к?лік-коммуникациялы?, ?леуметтік (?леуметтік-экономикалы?) ж?не т.б.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік мемлекетті? жалпы ?лтты? ?ауіпсіздік ж?йесіні? негізгі элементі болып табылады. 1998 жылы 26 маусымда ?абылдан?ан «?аза?стан Республикасыны? ?лтты? ?ауіпсіздік туралы» За?ында «?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – ?аза?стан Республикасы ?лтты? экономикасыны? т?ра?ты дамуы мен ?леуметтік-экономикалы? т?уелсіздігіне ?атер т?ндіретін ішкі ж?не сырт?ы жа?дайлардан, ?дерістер мен факторлардан ?ор?алуыны? жай-к?йі» деп к?рсетілсе, 2021 жылы 6 ?а?тарда?ы «?аза?стан Республикасыны? ?лтты? ?ауіпсіздік туралы» за?да «экономикалы? ?ауіпсіздік – экономиканы? орны?ты дамуы ж?не оны? т?уелді болмауы ?амтамасыз етілетін, ?аза?стан Республикасы ?лтты? экономикасыны? на?ты ж?не ы?тимал ?ауіп-?атерлерден ?ор?алуыны? жай-к?йі» делінеді. Я?ни, ?азіргі ?аза?станны? ?лтты? экономикасыны? т?уелділігін болдырмау басты м?селе, т?уелсіздікті? ал?аш?ы жылдары мемлекетімізге инвестиция тарту ма?ызды болды. Б?л м?селе шешілгеннен кейін ендігі кезекте оны? жем?орлы? салдарымен к?ресу келесі орын?а шы?ты, я?ни ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік м?селесі арта т?сті. Ал 2007-2021 жылдарда?ы ?лемдік ?аржылы?-экономикалы? да?дарыс, ?аза?станды? ?нерк?сіп салаларында?ы ?ндіруші мен ??деуші сала арасында?ы диспропорция, айма?тарды? ?леуметтік экономикалы? дамуыны? диспропорциясы, халы? кірісіндегі дифференциясыны? к?шеюі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікке одан ?рі баса назар аудару керектігін к?рсетті. Сонымен ?атар, со??ы жылдары ?аза?станны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету м?селелері ?немі к?рделене т?суде, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ?ауіп ?атерлеріні? орнына келесі одан да ?иыныра? ж?не к?рделірек жа?дайды? болуын бай?ау?а болады.
?лемдік т?жірибе к?рсеткендей, экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету – б?л ел егемендігіні? кепілі, ?о?амны? т?ра?ты ж?не тиімді ?мір с?руіні? жа?дайы, жетістікке жету жолы. Экономика ?о?ам, мемлекет ж?не т?л?а ?ызметіні? ма?ызды жа?тарыны? бірін сипаттайды, я?ни ?лтты? ?ауіпсіздік т?сінігі экономиканы? ?мірше?дігі мен оны? м?мкін болатын сырт?ы ж?не ішкі ?ауіп-?атерлерге т?зімділігіне ба?алау ж?ргізілмей еш ма?ына бермейді. Сонды?тан ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ?лтты? ма?ызды басымдылы?тарыны? бірі болып табылады. ?рине, экономикалы? ?ауіпсіздік органикалы? т?рде мемлекеттік ?ауіпсіздік ж?йесіне енеді, сонымен ?атар мемлекеттік ?ауіпсіздік ж?йесіне сенімді ел ?ор?анысын ?амтамасыз ету, ?о?амны? ?леуметтік жа?дайын ?олдау, экологиялы? апаттардан ?ор?ау жатады.
Экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздік д?ст?рлі т?рде экономикалы? ж?йені? ма?ызды сапалы сипаттамасы ретінде ?арастырылады, ол ?з кезегінде халы?ты? ?алыпты ?мір с?ру жа?дайын ?олдау м?мкіндігін, халы? шаруашылы?ыны? дамуын ресурстармен т?ра?ты ?амтамасыз етуді, сондай-а? осылардан туындайтын ?лтты?-мемлекеттік м?дделерді ж?зеге асыруды аны?тайды.
Осылайша, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – ?лтты? экономиканы? егемендігін, оны? ?алыпты дамуы мен т?ра?тылы?ын ?амтамасыз ететін жа?дайлар мен факторларды? жиынты?ы, оны? ?немі жа?ару ж?не ?зін-?зі жетілдіру ?абілетін сипаттайды. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? м?нін аны?тауда берілген м?селемен айналысатын авторларды? бірегей к?з?арасы жо?. М?селен, батыс экономист-?алымдарыны? арасында бір т?жырымдама ке?інен тарал?ан ол бойынша, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік экономикалы? да?дарыстар шарттарында ?лтты? экономиканы? ?мірше?дігі ретінде, сонымен бірге жалпы экономиканы? ж?не оны? жетекші салаларыны? д?ниеж?зілік экономикалы? аренада?ы б?секеге ?абілеттілігін ?амтамасыз ету ?ажеттілігі ретінде ?арастырылады.
?ытай ?алымы Джанг Ёнг ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ??ымына ?ыс?а аны?тама береді: ?ытай сия?ты дамушы елдер ?шін экономикалы? ?ауіпсіздік, экономикалы? т?уелсіздікті са?тай отырып ?лтты? экономикалы? даму ар?ылы барлы? т?р?ындарды? ?мір с?руіні? д?ниеж?зілік стандарттарын біртіндеп ?сіруді ?амтамасыз ету ?абілеті деп аны?та?ан д?рыс. Бас?аша айт?анда, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? екі жа?ы бар – б?секеге ?абілеттілік ж?не т?уелсіз экономикалы? еркіндік. Осы екі жа?ты? ішінен авторды екіншісі к?бірек тол?андырады. Ол барлы? т?жырымдарын шетел капиталыны? ?ытай экономикасына алып келген зардаптарына арна?ан [8].
Ресей ?алымы Сенчагов В.К. мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін «..мемлекет т?р?ындарыны? ?л-ау?атын арттыру?а жететін мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ж?не ?аржылы? ?леуетін са?тау?а ішкі ж?не сырт?ы ?атерлері жо?, жо?ты? ?асы немесе к?зі жойыл?ан жай-к?йі» деп т?сіндіреді [9]. Б?л жерде автор мемлекет т?р?ындарыны? ?л-ау?атыны? жо?арылауын ?леуметтік жанжалдарды? жо?ты?ы (немесе баяу бай?алуы) ж?не мемлекет бірт?тасты?ын ?амтамасыз етуді? негізі ретінде к?рсетеді.
Акинин П.В., Гаевский В.В., Рязанцев С.В. к?з?арастары бойынша мемлекетті? экономикалы? ?ауіпсіздігі ?шін мемлекеттерді? сырт?ы к?ршілермен н?тижелі ?арым ?атынасы мен аума? ішіндегі экономиканы? серпінді дамуы жеткілікті [10]. Профессор Губин Б.В., академик Олейников Е.А. мемлекетті? экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздігін мемлекеттер экономикасыны? даму т?ра?тылы?ын ж?не сарынды дамуын, на?ты т?уелсіздігін ж?не ел экономикасымен ы?палдасуын сипаттайтын шарттар мен факторларды?, оларды? а?ымда?ы жайк?йіні? жиынты?ы ретінде т?сіндіреді, олар келесі жа?дайлардан к?рінеді:
– мемлекет аясында жеке экономикалы? саясат ж?ргізу м?мкіндігі;
– елдегі жедел геосаяси ?згерістерге т?теп беру ?абілеті;
– жекелеген экономикалы? апаттармен немесе федералды? де?гейдегі экономикалы? ?ате есептеулермен байланысты мемлекеттегі т?тенше ?леуметтік жа?дайлар бойынша ірі экономикалы? іс-шараларды ж?зеге асыру (немесе ж?зеге асыруды бастау?а) ?абілеттілігі;
– келісім-шарт негізінде ?олданыста?ы те?герімсіз экономикалы? жа?дай мемлекетті? экономикалы? м?дделеріне теріс ?сер етуі м?мкін аума?тар?а к?мек к?рсету [11].
Гуськов Н.С., Зенякин В.Е. ж?не Крюков В.В. сынды зерттеушілерді? к?з?арастары бойынша мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі келесідегідей аны?талады: таби?и, е?бек, материалды?, ?аржылы? ресурстарын ?олдану тиімділігін, экономикалы? ?суді? жо?ар?ы ?ар?ындарына ?ол жеткізуді, мемлекеттік ?ндірісті? тиімділігін, ?нім, ж?мыс, ?ызметтер сапасыны? жо?арылауын, ?ндірісті монополиядан арылтуды, шаруашылы? субъектілеріні? б?секеге ?абілеттілігін арттыруды мемлекеттік билікті? бас?ару органдары тарапынан н?тижелі ба?ылау м?мкіндігі [12].
?аза?станды? экономика ?ылымында ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік тек ?лтты? ау?ымдарда ?ана зерттеледі. Д.К. Ахметов берілген т?сінігі экономикалы? т?ра?тылы? де?гейін арттыру?а ?сер ететін ?лтты? экономиканы? еркіндігі мен оны? сауда-сатты? еркіндігін, оны? ?зін-?зі жетілдіруін ж?не жа?аруын ?амтамасыз ететін барлы? шарттар мен факторларды? жиынты?ы ретінде аны?тайды [13]. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? м?нін т?сіну ?шін автор оны? даму ж?не т?ра?тылы? т?сініктерімен байланысын т?сіндіреді. Д?лірек айт?анда, на? осы т?сініктер біры??ай ж?йе ретіндегі экономиканы? ма?ызды сипаттарында болуда.
?.С. М?хтарова ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікт?сінігін б?л экономикалы? ж?йені? жай к?йі, м?ндай экономикада оны? т?ра?ты дамуы, ішкі ж?не сырт?ы ?атерлерден ?ор?ануы ж?не шеттелуі ?амтамасыз етіледі, олар ?о?амды?-мемлекеттік даму ?шін ?леуметтік-экономикалы? шарттарды? жеткілікті де?гейін ?амтамасыз етуге м?мкіндік береді. ?алымны? пікірінше, ж?йелік ??рылым ретінде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?зіне келесі ??рамдас б?ліктерді ?осады: технологиялы?, саудасатты?, ?аржы-несиелік, ?нерк?сіптік, сырт?ы экономикалы?, инвестициялы?, энергетикалы?, к?лік-байланыс, ?леуметтік [14].
?.?. Шеденовты? к?з?арасында ?лтты? ?ауіпсіздікті? аса ма?ызды ??рамдасы ретінде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік экономикалы? ж?йені? на?ты жай-к?йін к?рсетеді, м?ндай экономикада азаматты? ?о?ам мен мемлекетті? басты ?ажеттіліктеріні? ?ана?аттандырылуы, елді? ?ор?аныс ?абілеті мен болуы м?мкін ішкі ж?не сырт?ы ?атерлеріні? к?рінуі ?амтамасыз етіледі. ?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесінде келесі іріленген блоктарды б?ліп к?рсетуге болады: таби?и-ресурсты?, экологиялы?, ?леуметтік-экономикалы?, ?аржылы?-несиелік [15].
О.Н. ?ксікбаев бас?аша к?з?арасты ?станады, ол экономикалы? ?ауіпсіздікті? негізгі сапасы ретінде т?ра?тылы?ты б?ліп к?рсетеді. Жеке ал?анда ол к?рсетеді: сырт?ы ?ысым?а ?арамастан ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті, ?о?амны? ?леуметтік-экономикалы? ж?не саяси-???ы?ты? т?ра?тылы?ын, жалпы мемлекетті? ж?не оны? ?рбір м?шесіні? даму т?ра?тылы?ы мен ілгерілемелі дамуын ?амтамасыз етуге дайынды?ы мен м?мкіндігі ретінде т?сінген д?рыс [16].
К?рсетілген т?жырымдар аясында мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі т?сінігіні? заманауи экономикалы? ?дебиеттерде к?рсетілген аны?тамаларын жалпылай отырып я?ни, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі ретінде экономика т?ра?тылы?ын, оны? даму кезе?ділігі мен даму т?ра?тылы?ын, еркіндік де?гейі мен ел экономикасымен ы?палдасу де?гейін, сонымен бірге, мемлекеттік билікті? мемлекеттік органдарыны? экономикалы? шаруашылы? субъектілеріні? м?дделерін іске асыру мен ?ор?ау тетіктерін ?алыптастыру ?абілетін, мемлекеттік ы?палдасты?ты? ?леуметтік-экономикалы? т?ра?тылы?ын ?алпында ?стау ?абілетін сипаттайтын шарттар мен факторларды? жиынты?ын т?сінуге болады.
Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? т?сінігі оны? ?а?идаларын аны?тау?а м?мкіндік береді, ол ?а?идалар т?мендегідей:
– мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?лтты? ?ауіпсіздікті? ??рамдас б?лігі ретінде ?амтамасыз ету;
– мемлекетті? экономикалы? жай-к?йіні? объективті к?рсеткіштеріні? мониторингі ж?не индикативті талдауы;
– инновациялы? ба?ыттылы? экономикалы? ілгерілеу мен оны? т?ра?ты дамуыны? шарты ретінде;
– сырт?ы экономикалы? ?ызметті ма?сатты бас?ару;
– ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік стратегиясын іске асыру барысында билікті? барлы? органдарыны? ?зара тиімді ы?пал етуі;
– белсенді ??рылымды?-инвестициялы? саясат ж?ргізу.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік т?сінігіні? т?ра?тылы? ж?не даму т?сініктерімен байланысын к?рсету ?ажет. Егер т?ра?ты экономикалы? даму болмаса, онда оны? ?мір с?руіні? м?мкіндіктері ?ыс?арады, ішкі ж?не сырт?ы ?атерлерге т?теп беруі т?мендейді. Біры??ай ж?йе ретіндегі экономиканы? е? ма?ызды сипаты т?ра?тылы?. Ол ж?йе ішіндегі тікелей, к?лдене? ж?не та?ы бас?а байланыстарды? т?зімділігі мен сенімділігін, ішкі ж?не сырт?ы ?серлерге ?арсы т?ру ?абілетін сипаттайды.
Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін т?жырымды? негізде ?аза?стан Республикасыны? ?лтты? ?ауіпсіздік т?жырымдамасыны? мемлекеттік де?гейге жобаламасы ретінде ?арастыр?ан абзал. Б?л жеке адамдарды?, ?о?амны?, мемлекетті? ?мірлік ма?ызы бар м?дделерін ішкі ж?не сырт?ы ?атерлерден ?ор?ауды ?амтамасыз ету ?шін ?ажет.
Экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ауіпсіздік м?селелері мемлекет тарапынан ішкі ж?не сырт?ы ?ауіптерден ?ор?алуда экономикалы? ?уаттылы?ты, ?леуеттік ?алыптастыруда?ы арнайы саясаты негізінде ж?ргізіледі. Себебі, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – б?л ішкі ж?не сырт?ы экономикалы? ?ауіптерді? бетін ?айтару?а ?абілетті, экономикалы? т?ра?тылы?ты са?тау ж?не ?лтты? экономиканы? мемлекет тарапынан ?ор?алуына ба?ыттал?ан ?зара байланысты экономикалы? кешенді шаралардан т?ратын динамикалы ж?йені білдіретін ?леуметтікэкономиканы? жай-к?йі ретінде аны?тал?ан.
Даму – ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік компоненттеріні? бірі. Егер экономика дамымаса оны? ?мір с?руіні?, сондай-а? сырт?ы ж?не ішкі ?ауіп-?атерлерге ?арсы т?ру ж?не бейімделу м?мкіндігін т?мендетеді. Т?ра?тылы? пен ?ауіпсіздік – экономиканы? т?тас ж?йе ретіндегі ма?ызды сипаттамасы болып табылады. Оларды бір-біріне ?арсы ?ою?а болмайды, себебі оларды? ?р?айсысы ?здігінен экономиканы? жай-к?йін сипаттайды. Экономиканы? т?ра?тылы?ы оны? элементтеріні?, тік, к?лдене? ж?не ішкі ж?йені? бас?а да байланыстарыны? беріктігі мен сенімділігін, ішкі ж?не сырт?ы ауыртпалы?тарды к?теру м?мкіндігін, сондай-а? к?тпеген немесе болжауы ?иын факторлардан туатын іс-?рекеттерді сипаттайды. ?ауіпсіздік – ішкі ж?не сырт?ы ?ауіп-?атер туында?ан жа?дайда ?зін-?зі ?ор?ау м?мкіндігін ?амтамасыз ету байланыстар ж?йесіндегі объектіні? жай-к?йі.
Экономикалы? ж?йе (мысалы: салааралы? ?арым-?атынас) сонымен ?атар, ?ндірістік ж?не ?аржылы?-банктік капитал ?атынастар ж?йесі не??рлым т?ра?ты болса, со??рлым эканомиканы? ?мірше?дігі жо?ары болады, я?ни оны? ?ауіпсіздігін ба?алау м?мкіндігі артады. Ж?йені? ?рт?рлі компоненттері арасында?ы ?атынастармен байланыстарыны? б?зылуы т?ра?сызды??а алып келеді ж?не ол экономиканы? ?ауіпсіз к?йден ?ауіпті к?йге ?ту белгісі болып табылады.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – экономикалы? т?уелсіздігі мен т?ра?ты дамуына ?ауіп т?ндіретін ішкі ж?не сырт?ы факторлардан, ?дерістерден, жа?дайлардан ?ор?ау. Экономикалы? ?ауіпсіздікке т?нетін ?ауіп мемлекеттік ж?йені? бас?ару ж?йесіні? негізгі буындарыны? ??лдырауы, ?лтты? байлы??а н??сан келуі, технологиялы? артта ?алушылы?, ?аржынесие, валюта ж?йесіні? б?зылуы, ?ылыми ?леуметтік регресс, ?о?амны? ыдырауы, конституциялы? ?леуметтік ж?не кепілдікпен адамдарды ?амтамасыз ете алмау сия?ты ішкі ж?не сырт?ы факторларды? ?серінен туындайтын ?ауіпті? м?мкіндігі. Факторлар – ?деріс, ??былыстарды? пайда болу жа?дайы, оларды? сипатын аны?тайтын жеке белгілер, н?тижелер, ішкі немесе сырт?ы болуы м?мкін, бір мезгілде, бір немесе бірнеше ба?ытта болуы м?мкін. ?леуметтік-экономикалылы? ?ауіпсіздікке ?сер ететін факторлар?а таби?и, техногендік ж?не экологиялы? сипатта?ы т?тенше жа?дайларды жат?ызу?а болады.
?лтты? экономикалы? ?ауіпсіздікті? ж?йелік ??рылымы т?мендегідей негізгі компоненттерден т?рады (3-сурет):
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесі – экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ма?сатына ?ол жеткізуге ба?ыттал?ан ж?не нормативтік актілерді? жиынты?ы. ?леуметтікэкономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ж?йесі – ат?арушы билік органдарымен, т?тенше жа?дайларды? салдарын жою мен б?лу ?аупіні? алдын алу?а арнал?ан ?аражаттар мен к?шті ?амтитын экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесіні? ??рамдас б?лігі.
3-сурет – ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесіні? негізгі компоненттері, осы дерек к?зінен ??ралды [17]
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік объектісі – экономика мен мемлекетті тиімді бас?ару ж?йесі аума?ты? т?тасты?ты, егемендікті са?тау?а ы?пал ететін жа?дайлар. ?леуметтікэкономикалы? ?ауіпсіздік субъектісі адам мен ?о?ам за?дыат?арушы сот билігі т?ріндегі мемлекет.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету стратегиясы, негізгі ма?саттары мен олар?а ?ол жеткізу жолдары, жалпы ?о?амны? ?рекетіні? орта? ба?ыттылы?ын ?амтамасыз етуге ба?ытталады. ?аза?стан Республикасыны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік саясатыны? ма?саты болып, ?луметтікэкономикалы? дамуын ?амтамасыз ету жа?дайын жасау, негізгі ??ндылы?тарды ?ор?ау, ?аза?стан хал?ыны? ?мір с?руіні? материалды? негіздерін, оны? ???ы?тары мен бостанды?тарын, республиканы? ішкі ж?не сырт?ы саясатына саяси ?ысым м?мкіндіктерін болдырмау?а жа?дай жасау.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік пен т?уелсіздік ?ойыл?ан ма?сат?а ?ол жеткізуге ба?ыттал?ан мемлекеттік шаралар мен кепілдіктерді? ж?йесімен ?амтамасыз етіледі, ж?не одан мынадай міндеттер туындайды:
– Республикада экономикалы? ж?не ?леуметтік ?ызметті? т?ра?ты за?ды базасын ??ру;
– Валюта – ?аржылы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету, ішкі ж?не сырт?ы ?арызды реттеу;
– ?ндіріс, экспорт, импортты о?тайландыру;
– Шетел капиталын пайдаланатын к?сіпорындарды? дамуы мен ?ызмет істеуін реттеу;
– Жабы?, ??пия, комерциялы? ??пияны ж?не бас?а да а?паратты, меншіктік зияткерлікті ?ор?ау ж?йесін ??ру;
– ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік пен т?уелсіздікті ?амтамасыз етуге жауапты мемлекеттік бас?ару органдарыны? ж?йесін ?йымдастыру.
?ойыл?ан ма?саттарды ж?зеге асыру ?шін ??рылымды? инвестицияны?, валюталы?-?аржылы?, экспортты?-импортты?, кедендік институционалды? ж?не кадрлы? саясатты, экономикалы? реформаларды ???ы?ты? ?амтамасыз ету талап етіледі. ?лтты? ?аупсіздік мемлекетті? т?тасты?ымен ?мірін ?амтамасыз етуден, елді? ?ажеттіліктеріні? жиынты?ын білдіретін, мемлекетті? ?лтты? м?ддесімен аны?талады. Кез-келген мемлекетті? негізгі ?лтты? м?дделеріне мыналар жатады:
– елді? аума?ты? т?тасты?ы;
– мемлекетті? егемендігі;
– елді? ж?не халы?ты? экономикалы? ?ркендеуі;
– ?лемдік ?ауымдасты?та лайы?ты орын?а ие болу т.б.
2. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ??рылымы мен факторлары
?азіргі жа?дайда ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікке ?ол жеткізу, е? алдымен экономиканы? ?ауіпсіздігіне с?йенеді, я?ни ол ?аза?станны? даму стратегиясыны? негізгі ма?ызды ба?ыттары. Экономикалы? ж?не саяси т?ра?сызды?, ?аза?стан мен тек ?леуметтік экономикалы? байланысты емес, сонымен бірге онда?ан жылдар бойы ?лтаралы? ж?не жеке байланыстармен ?арым-?атынасатын к?ршілес мемлекеттердегі ?лтаралы? шиеленістер, республикада?ы жа?дай?а теріс ы?палын тигізеді.
Е?бекті айма?ты? б?лу ж?не орталы?та жоспарлау жылдарында ?алыптас?ан ?нерк?сіптік ж?не минералды? шикізаттан ж?не ?айта ??делетін кейбір ?німдерден бас?алары ?німдерді ?ткізуді? альтернативті рыногыны? болмауы, ?ндірісті? технологиялы? артта ?алуы, оны? ?телмейтін монополиялануы мен шо?ырландырылуы ел экономикасын ?ау?арсыз етеді. Ол экономикалы? тетіктерді, республикалы? саяси ?ысым жасау ?шін, ?аза?станнан бас?а елдермен ?арым-?атынасында?ы ?лтты? м?дделерге ?ысым жасау?а пайдалану м?мкіндігін тудыруы тиіс. Сонды?тан да, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – азаматтарды? ?леуметтік ж?не экономикалы? ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыру ма?сатында аз е?бекті шы?ындай отырып, шикізат ресурстары мен ?орша?ан ортаны таби?и ?ор?ап, пайдалану ар?ылы елді? экономикалы? дамуын ?амтамасыз ету, я?ни ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – тек ?лтты? м?ддені? ?ор?алуы ?ана емес, сондай-а? ?кімет институттарыны? отанды? экономиканы дамытуда?ы ж?не ?о?амны? ?леуметтік саяси т?ра?тылы?ын са?тап т?руда?ы ?лтты? м?ддені ?ор?ау?а ?абілеттілігі ж?не даярлы?ы болып табылады.
?з ?ауіпсіздігін ішкі ж?не сырт?ы саясатты? шешуші звеносы ретінде ?арастыратын к?птеген елдерде ?лтты? ?ауіпсіздікті, соны? ішінде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз етуші стратегиялы? ж?не т?жырымдамалы? ??жаттар ?олданылады.
?аза?стан т?жірибесіне ?арай отырып, экономикалы? реформаларды? тізбекті ?адамдарын жасауды атап ?туге болады. ?аза?станны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі ?азіргі та?да ?за? мерзімді дамуды? мемлекеттік стратегияларыны? механизмдері, сондай-а? салалы? ба?дарламалар, т?жырымдамалар мен стратегиялар аясында ?амтамасыз етілген.
Біра?, ел экономикасын с?йкесінше оны? экономикалы? ?суін ?ндіру ?нерк?сібіне бекіту болаша?та мемлекетті? экономикалы? ?ауіпсіздігін т?мендетеді. ?азіргі та?да экономиканы? ?ртараптандырылуы, сондай-а? айма?ты? дамуды? біркелкі болмау м?селесі ?ткір болып т?р. К?ршілес елдерді? т?жірибесі мынаны к?рсетеді, ?за??а созыл?ан ?леуметтік-экономикалы? жа?дайды? нашарлы?ы, жо?ары ?леуметтік жікке б?ліну ай?ын к?рініс тап?ан айма?ты? ?ртараптандыру саяси шиеленісті? ?ана емес, сондай-а? к?штер ?а?ты?ысы оша?ыны? себептері болды.
Осылайша, ?лемдік т?жірибені ж?не ?аза?стан экономикасыны? ?рекет ету ерекшеліктерін ескере отырып, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ай?ындайтын келесі компоненттерді атау?а болады: ??рылымды?; технологиялы?; институционалды; ?аржылы?-несиелік; инвестициялы?-инновациялы? ж?не т.б.
Дамы?ан елдерде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету – мемлекеттік саясатты? приоритеті ба?ыты, сонды?тан ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік кепілдеме ретінде екі де?гейде т?сіндіріледі:
– сырт?ы саясат – мемлекет егемендігі;
– ішкі саясат – ?о?амны? ?леуметтік-экономикалы? т?ра?тылы?ы.
?лтты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – экономика ж?не билік институттарыны? сондай жа?дайы, я?ни б?л жа?дайда мемлекетті? ?лтты? м?дделерін кепілді ?ор?ау, ішкі ж?не сырт?ы процесстерді? даму ?олайсызды?ы кезінде жеткілікті экономикалы? ж?не ?ор?аныс потенциалы ?амтамасыз етіледі. ?леуметтік-экономикалы? ж?йе т?ра?ты бол?ан сайын, экономика ?мірге икемдірек болады, я?ни оны? ?ауіпсіздігін ба?алау жо?арылайды. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету ?рдісі ішкі ж?не сырт?ы ?ауіптерден немесе ?атерлерден ?ор?алу механизмдерін ?алыптастыру?а негізделген. ?йткені, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – ішкі-сырт?ы экономикалы? ?атерлерді? бетін ?айтару?а ?абілетті, экономикалы? т?ра?тылы?ты са?тау ж?не ?лтты? экономиканы? мемлекет тарапынан ?ор?алуына ба?ыттал?ан ?зара байланысты экономикалы? кешенді шаралардан т?ратын динамикалы ж?йені білдіретін экономиканы? жай-к?йі ретінде аны?талады (4-сурет).
Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз етуіні? санды? ж?не сапалы? к?рсеткіштері бар бол?анымен, оны? негізгі т?йіні ?лтты? экономикалы? м?дделерді ж?зеге асыру ?абілетімен к?рінеді. Экономикалы? м?дде ?о?ам мен мемлекетті? ?ыс?а мерзімдегі ма?саттарына ?ана емес, ?лтты? экономиканы? стратегиялы дамуын ?алыптастыру?а ?сер етеді. Оны ж?зеге асыруда басты субъект – мемлекет.
4-сурет – ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ??рылымдары. Осы дерек к?зінен ??рылды [18]
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігінде ?ауіп – ?атер факторлары жиі ?олданылады.Олар мыналар:
– айма?тар дамуыны? ?леуметтік – экономикалы? де?гейді? объективті айырмашылы?тары, ?нерк?сіп ?ндірісіндегі ??рылымды? ?згерістер фонында экономикалы? ?атынастарда депрессиялы?, да?дарысты, артта ?ал?ан аудандарды? болуы;
– ?аза?станны? жеке ?алаларыны? к?сіпорындары арасында ?ндірістіктехникалы? байланыстарды? б?зылуы;
– ?аза?стан Республикасыны? жеке айма?тарыны? арасында жан басына ша??анда?ы ?лтты? табысты ?ндіру де?гейінде алша?ты?ты? ?л?аюы;
– ?аза?стан аудандар экономикасыны? дамуында диспропорция са?талуда.
Айма?тарды? экономикалы? бірігуі ?аза?стан нары?ыны? ?ызмет етуіні? міндетті шарты. Біра? жеке аудандар, ?сіресе таби?и – шикізат ресурстарына бай, ?з арты?шылы?тарын біржа?ты ?олдану?а ?мтылады. Осыдан мемлекетті? аума?ты?саралан?ан саясат керектігі шы?ады, я?ни айма?тар?а бірдей нары?ты? жа?дай жасау ?шін.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?ауіп-?атеріні? бас?а факторы – ол экономиканы?, ?лтты? экономиканы? те?герімсіздігін ша?ыртатын екі ?лсіз байланыс?ан сектор?а жіктелуі, экспортты? ж?не ішке ба?ыттал?ан салаларды? поляризациясы. Осы ?атынаста е? жа?сы жа?дайда отын – энергетикалы? секторды? к?сіпорындары болып ?алды, оларда кепілді ?ткізу нары?тары болды ж?не шетел капиталымен жекешелендіруді? объектілері болды.
?аза?стан Республикасыны? экспортты? ??рылымын зерттеу негізінде тауар номенклатурасыны? б?лімдері бойынша (экономикалы? ?ызметті? барлы? т?рлеріні? Жалпы жіктеуіне с?йкес) экспортты? ба?ыттал?ан салалар?а – энергетика?а арнал?ан материалдардан бас?а кен ?азу, ?ара металлургия ж?не т?сті металдарды ?ндіру; ішке ба?ыттал?ан салалар?а – ??деу ?нерк?сібі; бас?а салалар?а – электр энергиясын, газды ж?не суды ?ндіру ж?не тарату жатады.
Бас?а фактор – экспортты? ба?ыттал?ан к?бінесе сырт?ы нары?пен байланысты ж?не ?лем нары?ыны? конъюнктурасыны? тербелістеріне с?йкес ?ызмет етеді. Егер осы сектор ед?уір д?режеде ірі батыс транс?лтты? компаниялармен жекешелендірілді деп есептесек, онда оны? ?лтты? экономикадан одан да о?шаулан?анын к?туге болады.
?аза?стан экономикасында сондай жа?дайлар ?алыптасты, я?ни б?л кезде ішке ба?ыттал?ан сектор нары?ты? ортада ?айта ?ндіру ?шін жетерлік ал?ышарттар?а ие емес. Е?бека?ы мен салы?ты т?леуден кейін ?ал?ан ?олда?ы бар табыс негізгі капитал?а инвеститцияларды ?алыпты ?айта ?ндіруге жеткіліксіз.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?ауіп-?атеріні? негізгі факторы – халы? ?міріні? т?мен де?гейі, табыстары саралауды? жо?арлылы?ы.
Елді? ?леуметтік т?ра?тылы?ы мен тіршілігіне, оны? экономикалы? ?ауіпсіздігіне е? ?лкен ?ауіп т?ндіретін:
– халы?ты? ?рт?рлі топтарыны? арасында?ы табыс пен т?тынуды жо?ары саралау;
– ж?мыссызды?ты? де?гейі;
– азы?-т?лікті? ??нды т?рлерін орташа нормамен т?тынуды? ?ыс?аруы ?шін тама?тануды? балансталма?ан ??рылымы;
– инфляция де?гейіні? ?згермелілігі, о?ан халы?ты? сатып алу ?абілетіне байланысты, ж?не кедейлік айма?ыны? кемімеуі.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік жа?дайы кері шамалармен – ?ауіптермен аны?талады. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?атерлері – ішкі ж?не сырт?ы факторларды? (немесе оларды? жиынты?ы) ?серімен экономиканы? негізгі звеноларыны?, оны? бас?ару ж?йесіні? б?зылу ?аупі, ?лтты? байлы?ты? азаюы, технологиялы? артта ?алуы, ?аржы-несиелік ж?не валюта ж?йесіні? б?зылуы, ?ылыми ж?не ?леуметтік регресс, ?о?амда?ы интеграцияны? б?зылуы, конституциялы? ?леуметтік ???ы?ты ?амтамасыз ету м?мкіндігіні? жо?ты?ы ?серінен ситуациялы? дамуда?ы ?леуеттік м?мкіндік. Осылайша, экономикалы? м?ддеге ?леуметтік-экономикалы? ?ауіптерді ту?ызады. Жалпы т?рде оларды ішкі ж?не сырт?ы ?ауіптерге байланысты топтар?а б?луге болады.
?аза?стан жа?дайында?ы ішкі экономикалы? ?атерлерге жататындар:
– горизонтальді ж?не вертикальді т?рдегі шаруашылы? байланыстарды? б?зылуы;
– шаруашылы?ты? техника-технологиялы? базасыны? азаюы;
– ж?мыссызды?;
– инфляция;
– салы? салудан к?пшілікті? ?ашуы;
– экономиканы? монополизациясы;
– экономиканы? ж?не ?о?амны? ?ылмысы;
– ішкі ж?не сырт?ы ?арызды? к?лемділігі;
– валюталы? ресурстарды? т?рленуі.
?аза?станды? экономиканы? сырт?ы ?леуметтік-экономикалы? ?атерлеріне келесілерді жат?ызу?а болады:
– импортты? т?уелділікті? ?суі;
– экономиканы? тым ашы? болуы;
– ?аза?станны? ?зіндік инициативасымен таби?и ресурстарды? нетто-экспортерына айналуы;
– экономикалы? динамиканы? жа?андануы;
– халы?аралы? ?йымдар мен байланыстарды? р?лі;
халы?аралы? е?бек б?лінісі мен сауданы? динамикасы мен ??рылымы.
Ішкі ?айшылы?тарды? ?рши т?суінен, органдарды? тиімді шешім ?абылдай алмауынан ішкі ?ауіптер ?су ?рдісіне ие болады да, сырт?ы ?ауіптер ?шін ?олайлылы? тудырады. Б?л біріншіден, ішкі ?ауіптер мемлекетті? экономикалы?, ?сіресе, ?аржылы? ?уатын ?лсірете отырып, экономиканы жа?арту?а ке? м?мкіндік бермейді.
5-сурет – Экономикалы? ?ауіпсіздік ж?йесіні? ??рылымы. Дерекк?зі негізінде к?рсетілді [19]
Екіншіден, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?лсіздігі ?лтты халы?аралы? ?аржылы? ?йымдарды? алдында т?уелді етеді, ?йткені, елді? бюджеттік ресурстары мемлекетті? минималды ?леуметтік міндеттемелерін де т?леуге м?мкіндік бермейді. ?арызды к?птеп алу бюджет м?селесін шешпейді, ?айта сырт?ы ?арыз?а к?рсетілетін ?ызмет шы?ындарын ?сіре т?седі.
?шіншіден, ішкі ?ауіптер отанды? тауар ?ндірісіні? ішкі с?ранысты ?ана?аттандыра алмауы экономиканы? импорт?а, сырт?ы рынок конъюнктурасына, оны? тауарлы? ж?не ?аржылы? сегменттеріне, оны? ішінде азы?-т?лік, машина ??рал-жабды?тар, халы?аралы? несиелерге деген т?уелділікке ?кеп со?тырады.
Т?ртіншіден, ішкі ?ауіптерді же?е алма?ан мемлекет сырт?ы саясатты да белсенді ж?ргізе алмайды. Отанды? ?ндірушілерді? м?дделерін д?рыс ?ор?амайды, б?секеге ?абілетті мол ?нім шы?арылмайды (5-сурет).
Сонымен ?атар, мемлекеттік шараларды ?олдануды талап ететін ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? келесі ы?тимал ?ауіп-?атерлеріне назар аудар?ан ж?н. Біріншіден, ?нерк?сіпті? ?ндіруші ж?не ?айта ??деуші салаларыны? бірдей дамымау ?рдісі. Экономиканы? шикізат?а ба?ытталуы бір жа?ынан, оны? шикізат?а деген ?лемдік ба?аларды? ауыт?уына к?шті т?уелділігін бай?атса, ал бас?а жа?ынан шикізатты? емес секторды? дамуы ?шін елеулі т?рде кедергі келтіретін факторларды? болуы, ол елді? халы?аралы? е?бек б?лінісінде барабар емес р?лге ие болуына ?келуі м?мкін.
Ал екіншіден, ел ??ірлеріні? ?леуметтік-экономикалы? дамуында те?герімсіздікді? (дисбаланс) са?талуы. ??ірлерді? даму де?гейінде де ед?уір айырмашылы?тар бар, ол ?лтты? табысты? жан басына ша??анда ?ндіріс де?гейіндегі алша?ты?ты туындатады. Б?л реттелмейтін ішкі е?бек миграциясыны? ?суіне ?келіп, ?леуметтік м?селелерді шиеленістіруі м?мкін.
Дегенмен, б?л ба?ытта мемлекет тарапынан тиісті ?адамдар жасалуда. Дегенмен, олар ?лі де болса осы м?селелерді т?бегейлі шеше алмауында.
?шіншіден, ?аржы саласында ?алыптас?ан кейбір ?дерістер. Мысалы, кредит беруді? к?рт ?суі банк кредиттеріні? сапасы туралы м?селені ?ткір ?оюда. Ал, ?азіргі уа?ытта банк активтеріні? 70 %-ы кредиттермен ?сынылуда.
Шикізат ?ндіру к?леміні? ж?не оны? ба?асыны? ?суіні? салдарынан ?аржы ресурстарыны? ??йылуыны? ед?уір артуы айырбас ба?амы мен инфляция?а к?шті ?ысым жасайды. Шикізатты ?ндіруді? жоспарлы т?рде ке?ейтілуін ескерсек, атал?ан ?рдіс к?шейе т?суі м?мкін.
Елді? жалпы сырт?ы ?арызыны? (ЖС?) ба?ыланбайтын ?суі ?атерді к?шейтуде. Елімізді? жалпы сырт?ы ?арызы 2021 жылы 137 млрд. А?Ш доллары болса, ?азір 184 млрд. А?Ш долларын ??рады. Жалпы сырт?ы ?арызыны? ?суінде негізгі р?л мемлекет кепілдік бермеген, жекеше банктер секторыны? ?арыздарына тиесілі болып отыр. Жалпы сырт?ы ?арыз к?леміні? ?се т?суі, е? алдымен мемлекетті? беделіне кері ?серін тигізіп, капиталды? ішкі нары?тарыны? ?суін тежеп, ?аржы секторыны? т?ра?тылы?ынан айырылуына ?келіп со?тырады.
Т?ртіншіден, ?аза?станны? Д?ниж?зілік сауда ?йымына кіруі ?шін экономиканы? жекелеген секторларыны? (м?най химиясы, ауыл шаруашылы?ы, машина жасау ж?не т.б.) дайынды?ы т?мен де?гейде ?алуы. ?аза?станды? ?німні? ?лемдік нары?та?ы б?секеге ?абілетті де?гейіні? т?мендігі келісс?з ?дерісі ?шін ?ажетті, талдау ??рамдасын жетілдіруді талап етеді.
Импортты? тауарлар мен ?ызметтерді? ?аза?стан нары?ына келіп т?суіні? к?шеюінен болатын салдарлар?а жасал?ан жанжа?ты экономикалы? есептеулер аз, ?лі де ?аза?станны? за?нама саласыны? ж?йелі сипатыны?, халы?аралы? за?нама ж?йесімен ?йлесуіне дайынды?ыны? салдарлары м?селесі жеткілікті пысы?талма?ан. Т?лем балансы бойынша к?птеген есеп-шоттар к?рсеткіштері ?лі де т?ра?ты емес, теріс сальдо к?рсетіп отыр. Мысалы, ?ызмет к?рсету мен табыс баланстарында теріс сальдоны? м?лшері бірнеше есе асып кеткендігі рас.
Бесіншіден, экономиканы? «к?ле?келі экономика» де?гейіні? жо?арылы?ы. Ба?алау?а ?араса?, жалпы экономиканы? ?лі де 20 пайызы «к?ле?келі экономикада» ?алуда. Сонымен ?атар, экономикада ?азіргі бар «к?ле?келеу» к?сіпкерлерге сыбайлас жем?орлы?пен ?ысым жасаудан туында?ан бизнес ж?ргізу р?сімдеріні? са?талып отыр?анды?ында. К?ле?келі экономиканы? басым б?лігі саудада, ша?ын ж?не орта бизнес де?гейлерінде са?талуында. Сондай-а?, бизнесті ашу, ?йымдастыру, ж?ргізу ж?не мемлекетке салы? т?леу салаларында мемлекет тарапынан кедергілер бол?анды?тан, к?ле?келі экономика са?талып отыр.
Алтыншыдан, экономикалы? дамуды? негізгісіні? бірі халы?ты ?леуметтік ж?не экономикалы? ?ор?ауды? ?лсіздігі. Ж?мыссызды? пен кедейшілік, ?о?амны? ?леуметтік жіктелуі, денсаулы??а ?ажетті медициналы? ?ызметтерге ?ол жеткізуді? тарылуы, білім стандарттарыны? нашарлы?ы, азы?-т?лік пен ауыз суды? сапасы, с?билер ?лім-жітіміні? азаймауы. Елді? сапалы ?су жолына шы?у ?дерісіндегу негізгі ?атерлер болуында.
Осы ?атерлерді? болуы макроэкономикалы? тепе-те?дікті? б?зылуына, «голланд ауруына», шикізатты? емес секторды? б?секеге ?абілетіні? кемуіне, отанды? тауарлар нары?ынан шы?ып ?алу?а ?келіп со?тыруы м?мкін.
Осындай ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? басты ?ауіп?атерлерді? тере?деуіне ж?не дамуына жол бермеу ма?сатында тиісті басымды?тар мен стратегиялы? міндеттерді ай?ындау керек. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік саласында?ы ма?сат – ?аза?стан экономикасын ?аламдану жа?дайында ж?мыс істеуге бейімдеуі, экономиканы? б?секеге ?абілеттілігін арттыруы тиіс.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікке ?ауіп т?ндіретін факторлар мониторингі жедел а?паратты?-сараптамалы? ба?ылау ж?йесі ретінде экономикада?ы к?рделі макроэкономикалы? ж?не салааралы? те?сіздіктерді ай?ындайды ж?не ?леуметтік-экономикалы? индикаторларды? т?ра?сызды?ын бейнелейді. Іс ж?зінде, аталмыш мониторинг экономиканы? да?дарысты? немесе жа?ымсыз ??былыстарын аны?тайды. Оларды тек аны?тап ?ана ?оймай, жа?а ?атерлерді? туындау м?мкіндіктеріні? алдыналу жолдарын ?арастыруы тиіс (6-сурет).
6-сурет – Экономиканы? на?ты секторыны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі
Осылайша, мемлекетті? экономикалы? ?ауіпсіздігіне ?атер т?ндіретін факторлар мониторингі осы ?ауіптерді? алдын-алу шараларын ?алыптастыру ба?ытында?ы ж?мыстар болып табылады. Ол ?ыс?а, орта, ?за? мерзімді мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? дамуыны? т?ра?ты талдау элементі болуы тиіс.
3. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? критерийлері, к?рсеткіштері ж?не шекті м?ндері
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – б?л жалпы экономиканы? ж?не халы?аралы? де?гейлердегі ?о?амды? с?раныстарды тиімді ?ана?аттандыру ?абілеті. Немесе, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік негізінен ?аза?станны? экономикасыны? тиімді ?ар?ынды дамуына ?о?амны?, мемлекетті?, жеке т?л?аны? с?раныстарын ?ана?аттандыру ?абілетіне ?олайлы жа?дай жасайтын, ?рт?рлі ?ауіптер мен шы?ындардан кепілдендіретін ішкі ж?не сырт?ы талаптар жиынты?ы. Осыдан, екі ?орытындыны шы?ару?а болады:
– Елді? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі, е? алдымен экономиканы? ?зіні? тиімділігімен ?амтамасыз етілуі тиіс, я?ни мемлекет ж?зеге асыратын ?ор?аныс шараларымен ?атар, ол е?бекті? жо?ары ?німділігі мен ?німні? сапасы негізінде ?зін-?зі ?ор?ауы тиіс ж?не т.б.
– Елді? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету ?андай да бір жал?ыз ?ана мемлекеттік органны?, ?ызметті? басымды?ы болып табылмайды. Оны мемлекеттік органдарды? б?кіл ж?йесі, экономиканы? б?кіл звенолары ж?не ??рылымдары ?олдауы тиіс.
Ал?аш?ы басталуы кезіндегі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті санды? ба?алауды? екі аспектісі бар: 1) масштабты ?лшеу; 2) экономикалы? ба?алау.
?р алуан ?леуметтік-экономикалы? н?тижелерді? салыстырмалы к?рсеткіштерін салыстыру?а болады, ал ?ажетті жа?дайда оларды ?осу?а да болады. М?ндай жа?дайда индексті ?діс пайдаланылады.
Тиімділігі т?р?ысынан ?ауіп индикаторларын саралау ?шін сараптамалы? ба?алауларды? танымал ?дістері (сауалнама, «Дельфи» ?дісі ж?не т.б) ?олданылады. Салыстырмалы ?діс, ол шекті к?рсеткіштерді іс ж?зіндегі к?рсеткіштермен салыстыруды ж?зеге асырады ж?не шекті к?рсеткіштер мен ?олданыста?ы к?рсеткіштерді? айырмасын ескере отырып, экономикалы? ?ауіпсіздікке ба?алау жасалады.
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? шекті м?ндерін іс ж?зінде пайдалану айма? атауын б?летін шекаралы? н?ктелерді есептеу мен ба?алау?а негізделеді.
Елімізді? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз етуді сипаттайтын к?рсеткіштер т?рт негізгі топ?а біріктірілді (7-сурет).
?рбір топты? ?зіндік даму индексі бар. Олар ішкі к?рсеткіштер сомаларын оларды? санына б?лу ар?ылы орта? арифметикалы? к?рсеткіштер ретінде есептелінді. Негізгі т?рт топ бойынша шектік к?рсеткіштерді елімізді? индикаторларына салыстырмалы талдау жасалды ж?не т?рт т?мендегідей топтар?а топтастырылды:
1) ?лтты? экономиканы? индустриальды-инновациялы? ж?не т?ра?ты экономикалы? даму ?абілеті индексі;
2) т?ра?ты ?аржы ж?йесі индексі;
3) сырт?ы экономикалы? ?ызмет индексі;
4) ?леуметтік ж?не демографиялы? даму индексі.
Мемлекеттік ерекшеліктер берілген мемлекетті? ?ана емес, сонымен бірге жалпы елді? ?ауіпсіздігіне ?сер ететін ?ауіптер мен ?атерлерді? барлы? жиынты?ын аны?тайды. Б?л аспектілер мемлекеттік саясатты? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз ету бойынша м?нін ай?ындауы тиіс. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?арастыруда?ы бірінші кезектегі міндеттерді? бірі экономикада?ы да?дарысты? ??былыстарды дер кезінде ж?не объективті к?рсететін к?рсеткіштер ж?йесін ?зірлеу болып табылады.
Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі критерийлер мен к?рсеткіштер ж?йесіні? к?мегімен аны?талады, олар т?мендегілерді аны?тау?а м?мкіндік береді:
– мемлекетті? таби?и-ресурсты? ?леуеті;
– мемлекетте ?ндірістік ?орларды, капитал мен е?бекті тиімді ?олдану де?гейі (оларды бас?а мемлекеттер мен дамы?ан елдердегі ?ол жеткізілген шамаларымен салыстыра отырып, ішкі ж?не сырт?ы сипатта?ы ?атерлер е? аз болатын шекті м?нді аны?тау?а болады);
– экономиканы? б?секеге ?абілеттілігі;
– мемлекеттегі ?леуметтік т?ра?тылы?ты? жай-к?йі ж?не болуы м?мкін ?леуметтік жанжалдарды шешу ж?не алдын алу шарттары [20].
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік критерийлері зерттеу объектісіні? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? на?ты к?рсеткіштерін (индикаторларын) та?дау?а тікелей ?сер етеді. Олар нары? ?ндірісіні? эволюциясын сипаттайды, оны? санды? ж?не сапалы? параметрлеріні? ?лемдік статистика ж?йесіндегі де?гейіне сипаттама береді. Т?ра?ты даму к?з?арасы т?р?ысынан ал?анда, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? критерийлері келесілер болуы м?мкін: т?ра?ты экономикалы? ?су; ?леуметтік т?ра?тылы?; экологиялы? т?ра?тылы? ж?не т.б.
Б?л жерде айта кету керек, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?шін ма?ызды м?нге к?рсеткіштер емес, керісінше, оларды? шекті м?ндері ие, оларды? шамаларын ?ада?аламау ?ндірісті? т?рлі ??рамдас б?леіктеріні? ?алыпты дамуына теріс ?серін тигізеді, мемлекетті? т?ра?ты ?леуметтік-экономикалы? дамуы облысында?ы теріс, о?тайсыз ??былыстарды? ?алыптасуына ?келеді. Шекті м?ндерді аны?тау ?шін келесілерді ?олдан?ан д?рыс: сарапшылар ба?асын; нормативтік актілермен бекітілген на?ты м?ндерді; т?рлі математикалы? ?дістерді ?олдану ар?ылы алын?ан м?ндер.
?азіргі уа?ытта ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік де?гейін ба?алау ?шін ?рт?рлі ?дістер ?олданылады, оларды т?мендегідей топтастыру?а болады:
7-cурет – ?аза?стан Республикасыны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету. ?дебиет негізінде к?рсетілді [20]
– негізгі макроэкономикалы? к?рсеткіштерді ?ада?алау ж?не оларды шекті м?ндермен салыстыру;
– т?рлі ?алымдарды? топтары ке?інен ?олданатын ?атысты к?рсеткіштер (?лес салма?ы, индекстер коэффициенттері ж?не т.б.) базасында;
– ?атер к?рсеткіштері базасында, оларды? м?ндерін іс ж?зіндегі параметрлермен салыстыру шекті м?ндерді? асып кетуіне ат?арушы ??рылымдарды? назар аударуын дер уа?ытында к?ру ж?не назар аудару. Олар мемлекетаралы?, мемлекеттік ж?не мемлекеттік ??рылымдарды? дер уа?ытында араласуыны? дабылы болып табылады.
Объектілерді ж?не оларды? функционалды байланыстарын зерттеу мен ??растыруды? шекті м?ндері ?дісі б?рыннан бері ?ылыми білімні? т?рлі облыстарында жемісті ?олданылып келеді. Ол техникалы? ?зірлемелерде ана??рлым тиімді ?олданылады, мысалы, машиналарды? сенімділігін математикалы? д?лелдеу кезінде: техникалы? объект ?шін ж?ктемелерді? шекті параметрлері пайдаланылады. Негізгі макроэкономикалы? к?рсеткіштерді ?ада?алау ?дісін ?олдануда?ы негізгі м?селе кейбір к?рсеткіштерді б?луде болып отыр. Б?л к?рсеткіштерді шекті м?ндермен салыстыру экономиканы? жай-к?йін кешенді ба?алау?а, объективті ?атерлі тенденцияларды ай?ындау?а м?мкіндік береді. М?селен, С. Глазьев ж?не В.В. Локосов ?здеріні? ?дістемесінде келесі к?рсеткіштерді б?ліп к?рсетеді: ЖІ?, ?нерк?сіптік ?дірістегі ?айта ??деу ?нерк?сібіні? ?лес салма?ы, инвестициялар к?леміні? ЖІ?-ге%-бен ?атынасы, ?ылыми зерттеу шы?ындары, т?р?ындарды? ?мір с?ру ?за?ты?ы, ж?мыссызды? де?гейі, инфляция де?гейі, ішкі ж?не сырт?ы ?арыз к?лемі ж?не т.б. [21].
Индикаторлар, индекстер ж?не шекті м?ндер ж?йесін ?зірлеу мен ?олдануды? ?олданыста?ы шет елдік ж?не отанды? т?жірибесі к?рсеткендей, оларды? негізіне т?рлі базалы? к?рсеткіштер жатады. Сыныптамалы? белгілерді? т?рлілігі де осымен аны?талады. Шет елдік т?жірибені жалпылау бір немесе бас?а мемлекетті? экономикалы? дамуын ба?алау ?шін индикаторлар топтарын пайдалану?а екі негізгі ?дісті б?луге м?мкіндік береді. Дамы?ан елдерді? экономикалы? дамуын ба?алау ?шін Экономикалы? ынтыма?тасты? ж?не даму ?йымы (ЭЫД?) индикаторларды? екі тобын ?олданады:
– 1-ші топ – с?йкес келетін экономикалы? индикаторлар, олар мемлекеттегі а?ымда?ы экономикалы? жа?дайды сипаттайды;
– 2-ші топ – жалпыэкономикалы? белсенділікті с?лбалайтын жетекші ж?не ?осымша экономикалы? индикаторлар.
Бірінші топ келесі к?рсеткіштерден т?рады: ауыл шаруашылы? емес ж?мысшылар мен ?ызметкерлерді? саны; к?лік т?лемдерін есептемегендегі жеке табыстары; ?нерк?сіптік ?ндіріс (индекс т?рінде); ?нерк?сіптегі ж?не саудада?ы сатылым к?лемі ж?не т.б.
Индикаторларды? екінші тобы келесі к?рсеткіштермен сипатталады: ?ндірістегі ?за? мерзімді ?олданатын тауарларды? тапсырысыны? орындалмауы; т?тыну тауарлары мен шикізат?а жа?а тапсырыстар; ?нерк?сіп пен сауда ?орларыны? сатылым к?леміне ?атынасы ж?не т.б.
Кейбір елдерде мемлекеттік ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ба?алау ж?не реттеудегі ?дістерді? бірі ?атер к?рсеткіштерін ??ру ?дістері болып табылады. Олар м?ндері шектен ас?анда критикалы? аума? басталатын ж?не мемлекетті? араласуын ?ажет ететін к?рсеткіштерді? р??сат етілетін ауыт?уларын білдіреді.
М?селен, ж?мысбастылы? де?гейіні? к?рсеткіші ?шін ?атерлер критерийі 3 ай бойы 2,5 %-дан асатын ж?мыссыздар саны болып табылады. Ал сырт?ы сауда те?герімділігіні? ?атері критерийі орташа жылды? негізде 3 ай бойына импортты экспортпен 90 %-ды? жабу саналады. Экономикалы? ?суді? тежелуін ?ада?алау ?шін жалпы ішкі ж?не ?нерк?сіптік ?німні?, ?ндірістік капитал салымдарыны?, ж?мысбастылы? де?гейіні? ?су индикаторларын ?олданады.
Инфляциялы? тенденцияларды ?ада?алау ?шін сырт?ы сауда мен ба?аларды? жалпы де?гейіні? те?герімділігі индикаторларын ?олданады.
?ылыми ?дебиеттерде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алау индикаторларды? екі тобыны? к?мегімен ж?зеге асырылады: бірінші тобын белгілеуші индикаторлар ??рады. Оларды? негізінде мемлекетті? жай-к?йіні? диагностикасы жасалады, шаруашылы? ??рылымыны? деградациялану процесіні? тере?дігі ж?не оларды? серпініні? инерттілігі талданады. Екінші топты «?су ?леуеті» индикаторлары ??рады – мемлекетті? ішкі ?леуетін, ішкі к?ш пен ??ралдар есебінен депрессиялы? к?йді ж?не артта ?алушылы?ты жою ал?ышарттары мен м?мкіндіктерін, мемлекетті? федералды? к?мек с?рауыны? негізділігін аны?тау?а септігін тигізетін, ?суді? тиімді импульстері мен н?ктелеріні? болуын сипаттайды.
Мемлекетті? потенциалды ?леуметтік-экономикалы? т?ра?тылы?ыны? факторларын кешенді ?амту ма?саттары ?шін ?алымдар ?леуметтік-экономикалы? шиеленісті? синтетикалы? индикаторларын ?зірледі, олар ж?мыссызды?, ?ылмыстылы?, саяси жа?дай, ?лтаралы? ?атынастар, экология, т?тыну нары?ыны? жай-к?йі, т?тыну ж?не сауда-сатты? тауарлары ба?аларыны? индексі, азаматтарды? табыстары, экономиканы? жай-к?йі, потенциалды ?леуметтік-экономикалы? шиеленісті? ?осымша факторларыны? болуы сия?ты жа?дайларды сипаттайды. Жалпы мемлекеттері ?шін, алды??ы кезекте, артта ?ал?ан ж?не депрессивтік мемлекеттер ?шін б?л индикаторлар осы мемлекеттерді ?олдау бойынша ?сыныстарды негіздеу кезінде шешуші р?лге ие болуы м?мкін.
?ылыми ?дебиеттерде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? к?рсеткіштері мен критерийлеріне к?з?арастарды? на?тысы жо?. М?селен, И.В. Долматов мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? жай-к?йіні? басты индикаторлары ретінде ?леуметтік индикаторларды ?абылдауды ?сынады, олар демографиялы? ?ауіпсіздік, ?мір с?ру сфераларыны? ж?не е?бек нары?ыны? индикаторларынан т?рады. Біра? м?ндай индикаторлар?а ?андай к?рсеткіштер кіретінін автор аны?тамайды [22].
Н.В. Дюженкова мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? жай-к?йін рейтингтік ба?алауды? ?ш н?с?асын келтіреді, олар Тамбов технологиялы? университетіні? ?алымдарымен ?зірленген. Осы н?с?аларда мемлекеттік е?бек нары?ыны? ?ндірістік, ?ылыми-техникалы?, ?аржылы?, ?леуметтік-демографиялы?, ?о?амды?, сауда-сатты?, экологиялы? ??рамдастарын сипаттайтын к?рсеткіштер блогы ж?йесіні? о?шау к?рсеткішін айыру ?арастырылады. «Орындар сомасы» атауымен рейтингтік ба?алау ?дістемесіні? бірінші н?с?асын пайдалан?ан уа?ытта на?ты зерттеу объектісіне берілген балл саны берілген к?рсеткіш бойынша ранжирлеу кезінде объектпен алын?ан орынмен аны?тал?ан. А?ыр?ы ранжирлеу на?ты к?рсеткіш негізінде ж?ргізілген, ол келесі ?дістермен аны?талады: біріншіден, к?рсеткіштерді? б?кіл жиынты?ы бойынша балл сомасы ретінде; екіншіден, к?рсеткіштерді? ?р блогы бойынша объект орналас?ан орындар сомасы; ?шіншіден, к?рсеткіштерді? ?р блогы бойынша оларды? ?р?айсысыны? ма?ыздылы?ын есепке ал?анда, объект орналас?ан орындар сомасы [23].
?дістемені? екінші н?с?асы е? кіші квадраттау ?дісін модификациялау к?мегімен интегралды к?рсеткіштерге негізделген. М?нда ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі ана??рлым жа?сы к?йдегі объектіні? м?ні квадраттар сомасы да, сонымен бірге осы санны? т?бірі (орташа квадратты? ауыт?у) де е? аз шамада, болуы тиіс.
?шінші н?с?а, «орындар сомасы» ж?не е? аз квадраттар ?дістеріні? комбинациясына негізделеді. М?ны? негізінде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ерекшеленген ??рамдастарыны? ма?ыздылы?ын есепке алу жатыр. Е? аз квадраттар ?дісін ?олдан?ан кезде бірнеше кезе?де барлы? ??раушылары бойынша барлы? объектілерді? рангтері аны?талады. ?рі ?арай к?рсеткіштерді? ма?ыздылы?ын ескере отырып, объектіні? рангтерін ?осу ар?ылы интегралды к?рсеткіш есептеледі. К?рсеткіштер блогыны? салма?ты? коэффициенттері сарапшылар к?мегімен аны?талады.
Берілген ?дістеме тым алпауыт, интегралды к?рсеткішті? есептемесі жеке ма?сат болып табыла алмайды, ?йткені мемлекеттік ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі ж?йесін ??ру стратегиясын ?зірлеу ?шін айма? экономикасыны? на?ты салаларыны? ж?не оларда?ы т?уекелдерді? ба?асы ?ажет, олар жа?ымсыз ы?палдарды жою?а негізделген бас?ару шешімдерін ?абылдау?а м?мкіндік береді. Одан бас?а, сараптамалы? ба?алау ?рдайым субъективті болады ж?не есептемелер ?шін негіз бола алмайды.
Н.П. Огарев атында?ы Мордовия мемлекеттік университетіні? ?алымдары к?п?ырлы статистикалы? ?дістер к?мегімен республиканы? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алау ?дісін ?зірледі. Ол ?шін ал?аш?ы кезде айма? экономикасыны? бірнеше саласы алынды: ?ндірісті? ?нерк?сіптік ж?не ауыл шаруашылы?ы салалары, т?р?ындарды? ?мір с?ру де?гейіні?, демографиялы? ахуалды?, ???ы? реттеу саласыны? ?леуметтік к?рсеткіштері ж?не т.б. талдау процесінде 16 факторлы? белгілер ?олданылды, олар екі топ?а б?лінген: экономикалы? ж?не ?леуметтік. Н?тижесінде т?рт интегралды к?рсеткіш алынды: мемлекетті? ауыл шаруашылы?ы даму де?гейі мен ауа бассейніні? ластануы арасында?ы ?зара байланыстылы?ы; негізгі капитал?а инвестицияларды? айма? экономикасына ?сері; ?мір с?руді? жалпы де?гейі мен т?р?ындарды? ?л-ау?аты; е?бека?ы мен ж?мыссызды? де?гейіні? ?зара байланыстылы?ы. Одан со? н?тижелік к?рсеткіштер та?далып алынды, олар: ?нерк?сіптік ?німді ?ндіру индексі, инвестицияларды? физикалы? к?леміні? негізгі капитал?а индексі, табыстары е? т?менгі к?нк?ріс к?зінен т?мен т?р?ындарды? ?лесі, т?р?ындарды? таби?и ?суі (кемуі) коэффициенті.
?рі ?арай ?алымдар есептелген интегралды ж?не н?тижелік к?рсеткіштер арасында?ы байланысты корреляциялы?-регрессиялы? талдау ж?ргізіп, на?ты т?уелділіктерді аны?тады. Оларды? негізінде т?рт те?деуден т?ратын ж?йе ??рылды, ол Мордовия республикасыны? ахуалын сипаттайтын кешендік санды? ?лгіні к?рсетті [24].
Дегенмен, математикалы? талдау ?дістері мемлекетте болып жат?ан ?леуметтік-экономикалы? процестерді? жай-к?йін ба?алау ?шін ?рдайым сенімді ??рал бола алмайды.
Э.А. Уткин мен А.Ф. Денисов е?бегінде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алауды? бас?а ?дісі ?сыныл?ан. Біріншіден, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік критерийлері ретінде олар келесілерді к?рсетеді:
– мемлекетті? экономикалы? ж?не ?леуметтік инфра??рылымыны? ке?ейтілген ?ндірісі;
– ал?аш?ы ?ажеттілік тауарларыны? ма?ызды т?рлерін ?келуге мемлекетті? критикалы? т?уелділігіні? шектері;
– айма? т?р?ындарыны? ?алыпты ?мір с?руін ?амтамасыз етуі ?шін жа?дайлар ?алыптастыру барысында т?р?ындар ?ажеттілігін ?ана?аттандыруды? ?ажетті де?гейін ?амтамасыз ету [25].
Екіншіден, залалдарды? алдын алу бойынша тиімді шараларды ?зірлеу т?уекел факторларына жауап ретінде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті т?мендетуді? шекті де?гейлері ж?йесін аны?тау?а т?уелді.
?шіншіден, т?р?ындарды? ?мір с?ру де?гейі индикаторларыны? шекті м?ндері ретінде келесі к?рсеткіштерді ?олдану ?сынылады: табысы е? т?менгі к?нк?ріс к?зінен т?мен азаматтарды? ?лесі; табысы е? жо?ары т?р?ындар табыстарыны? ж?не табысы е? т?мен т?р?ындар табыстарыны? арасында?ы айырмашылы?; туу де?гейі; ?лім ж?не т?рлі себептерге байланысты ауру де?гейі; орташа е?бека?ы мен зейнета?ыны? е? т?менгі к?нк?ріс к?зімен салыстырмасы; ж?мыссызды? де?гейі; ?за? мерзімді ?олданылатын тауарлармен ?амтамасыз етілу де?гейі; ?ылмысты? де?гейі.
Т?ртіншіден, а?ырында авторлар мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алау ?шін шекті м?ндерді емес, керісінше, айма? ?ауіпсіздігіні? функционалды талдауын ?олдануды ?сынады. Ол дербес ?олайсыз жайттарды? болу ы?тималды?ын ж?не залалды? ы?тимал к?лемін ба?алау?а негізделген.
Сонда мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі беті ?айтарыл?ан залалды ба?алау ретінде аны?талатын болады. Алайда м?ндай ?діс дербес муниципалды ??рылым мен к?сіпорын ?шін ?ана ?зекті.
В.Сальников «Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? т?жырымдамасы» атты ма?аласын да ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті «ж?мысшыларды? орташа е?бека?ысы, е? т?менгі к?нк?ріс к?зі, ?леуметтік сипатта?ы алымдарды алып таста?анда?ы орташа е?бека?ыны? е?бекке ?абілетті т?р?ындарды? е? т?менгі к?нк?ріс к?зіне ?атынасы, тіркелген ж?мыссыздар саны, ж?мысшылар?а с?раныс (вакансиялар), к?сіпорындар мен ?йымдарды? т?тыну?а беретін ?аражаттары бойынша уа?ыты ?тіп кеткен ?арызы, кредиторлы? ?арыз, дебиторлы? ?арыз, аны?тал?ан экономикалы? ?ылмыстарды? саны» сия?ты индикаторлар к?мегімен аны?тауды ?сынады. Осы к?рсеткіштерді? р??сат етілетін шекті де?гейге жа?ындауы мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі ?атерлеріні? ?л?аюын, ал шекті м?ндерден асып т?суі – т?ра?сызды? ж?не ?леуметтік жанжалдар зонасына т?скендігін білдіреді. Со??ысы мемлекетті? депрессивті разряд?а енгендігін білдіреді [26]. К?з?арастан бай?ал?аны, б?л ?леуметтік сала?а т?н индикаторларды? тар ау?ымы, одан бас?а, шекті м?ндерді? шамалары да ?сынылма?ан.
2-кесте
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? шектік к?рсеткіштері
2-кестеде санды? ж?не пайызды? т?рде ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? шектік к?рсеткіштері жазыл?ан, егер осы к?рсеткіштерден асып кетсе онда ?аза?станны? экономикасына ?ауіп т?неді.
Енді осы кестедегі к?рсеткіштерге то?тала кетсек, онда біріншісі ЖІ?-ге ?атысты инвестицияны? к?лемі 25 %-дан кем болмау керек. Инвестиция дегеніміз экономиканы? ?аны десек те болады. К?рсетілген ?лшем бойынша мемлекетті? даму функцияларына назар аудар?анда ?аза?станны? ілгері т?р?анды?ы бай?алады (39 %). Біра?, капиталды сырт?а шы?ару индикаторы бойынша артта ?алып отыр – 1,4 %. Бас?а елдерге келетін болса?, б?л к?рсеткіш дамы?ан елдерде – 9,8 %, ?тпелі экономика елдерінде – 7,7 %, дамушы елдерде – 11,6 %. ?лемдегі дамы?ан мемлекеттерді? ?зі инвестиция?а таласып, к?птеген инвесторлар?а преференциялар жасайды ж?не инвест форумдар жинап отырады, демек инвестициясыз еш?андай мемлекет дами алмайды. О?ан д?йек болатын жайт – ?лемдегі инвестицияны? те? жартысы А?Ш-ты? экономикасына салынады.
Мысалы, ?аза?станны? ж?не Ресейді? ?лтты? ?орында?ы миллиардта?ан долларлар американды? ба?алы ?а?аздарына портфельді инвестиция т?рінде салынып отыр. Ал олар осылай ?здеріні? бюджет тапшылы?ын жабады. Жыл сайын ?ытай Халы? Республикасына тартыл?ан тікелей ж?не портфельді инвестицияларды?, оны? ішінде тікелей инвестицияларды? к?лемі артып отыр. Тек 2021 жылы ?ытай?а 600 миллиард А?Ш долларындай инвестиция салынды. Сонымен ?атар, инвестицияны сырттан тарту ?ана емес, белсенді т?рде бас?а елдерге инвестициялар ??ю да мемлекетке ?те керек. Себебі, ?лкен к?лемдегі ?аражатты? елдегі шо?ырлануы оны? инфляциясыны? артуына ж?не а?ша ??ныны? инфляциямен желінуімен ?теді. Сонды?тан, ?ай мемлекет болсын инвестицияларды сырт?а салу?а тырысады. А?Ш капиталды тарту мен сырт?а салу жа?ынан мысалы, ешкімге орын бермей келеді. Алайда, сырт?а инвестиция салу бойынша тек мемлекетті? ?аражатын санаса?, онда 2021 жылы ?ытай бірінші орын?а шы?ып, керек десе?із Д?ниеж?зілік банктен озып кетті. Д?ниеж?зілік банк 100 млрд.доллар, ?ытай ?кіметі 116 млрд. А?Ш долларына тікелей инвестиция сал?ан. Да?дарыс дендеді деген 2008-2009 жылдарды? ?зінде ?ытайлы?тар А?Шты? к?лік ?нерк?сібіні?, Африканы? м?най-кен орындарыны? ж?не ?аза?станны? м?най-газ саласында?ы компанияларыны? біразын сатып алды. ?аза?стан болса, Румынияны? Котреігоі компаниясын сатып алды. Б?л компания?а мы?да?ан жанаржа?армай станциялары мен м?най ?ндіру зауыттары тиесілі. Сонымен бірге бізді? компаниялар Грузияда?ы Тбилгаз ж?не Тбилтелеком компаниясын сатып ал?ан, осылайша сырт?а тікелей инвестициялар ??йылып жатыр десе де болады.
Сырт?а инвестиция салу сол елді? ?ндірістерін ба?ынышты ету т?сілі. Тарих к?рсеткендей, Екінші д?ниеж?зілік со?ыстан кейін А?Ш-та Маршалл жоспары ?абылданып, миллиардта?ан ?аражатты со?ыстан ?лсіреп ?ал?ан Еуропа?а инвестиция ретінде а?ша сал?ан. Содан бері, біраз?а дейін еуропалы? мемлекеттер американды?тар?а т?уелді болып келді. Егер ?аза?стан ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз еткісі келсе, бас?а да елдерді? экономикасына тікелей инвестициялар салуы тиіс. Егер аталмыш к?ршілеріміз бізге толы? емес экономикалы? т?уелді болса, онда сол мемлекеттерді? басшылары да ?аза?стан?а ?атысты саясатын лояльді ?ылар еді.
?азір ?лтты? ?орымызда ж?не ?лтты? резервте бірге санаса?, 90 млрд. А?Ш доллары жина?тал?ан. К?рші мемлекеттерді? экономикасын санамалай отырса?, мысалы ?ыр?ызстанны? ЖІ?-і 9 млрд. А?Ш долларында шамалап, біз 2-3 млрд.доллар тікелей инвестиция сала алса?, онда бізді? ?кімет саяси-экономикалы? пайда?а кенелер еді. ?ыр?ызстанда?ы алтын кенінен бас?а, Т?жікстанны? ГЭС-теріне ?аражат салса болады.
Сонымен ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? келесі аспектісі, ол ЖІ?-нен ?ор?аныс?а б?лінетін ?аражат к?лемі 5%дан т?мен болмау керек. Алайда ол бізде 1 %-ды ?ана ??райды. ?ор?аныс?а ?аражат аз б?лінсе, мемлекетімізді? ?ор?анысына ?ана ?ауіп емес, экономикамыз?а да н??сан келеді. Себебі, заманауи технологияларды? біразы осы ?скери-?ндіріс саласынан пайда бол?ан. Сонымен ?атар, Батыс елдері мен Ресей ?аружара? сатудан ?ыруар пайда?а кенеліп жатыр, м?селен 2021 жылы ресейліктер 2,5 млрд. А?Ш долларына ?ару-жара? сатты. Демек, ?ндірісті са?тай отырып, ж?мысшылар?а жа?а ж?мыс орындарын ашып ты? инновациялар?а жол ашу м?мкіндігі пайда болып отыр. Сонды?тан, біз ЖІ?-нен 5 % ?аражат б?лді десек, ЖІ?-мізді? ?азір м?лшері 181 млрд. А?Ш доллары екенін ескере отыра есептесек, онда ?ор?аныс саласына 9 млрд. А?Ш доллары ??йылады. Онда к?птеген ?скери салалар ?айта ашылар еді, айталы? ?скери кеме жасау ісі (Каспийдегі жа?а кемелер т?рі т.б.).
Келесі ?те ма?ызды аспект, ол ?ылыми зерттеулерге ?аражат б?лу. Теориялы? т?р?ыда экономикалы? ?ауіпсіздікті са?тау ?шін ЖІ?-нен ?ылыми зерттеулерге ?аражат 2 %-дан т?мен болмауы керек. ?йткені, одан т?мен болса онда оны? б?секеге ?абілеттілігіні? ы?тималды?ы кемиді, соны? н?тижесінде ?ылым ?ар?ынды дами алмайды. Осы м?ліметке ?арамастан, ?аза?стан ?ылым саласына ЖІ?-не ?атысты неб?рі 0,2 % ?ана ?аражат ж?мсайды, б?л тым т?мен демек, ?аза?стан Республикасыны? б?л экономикалы? саласыны? д?рыс дамыма?анын к?реміз. Мысалы, хал?ы неб?рі 6 млн. адам болатын Израильді? потенциялы тым жо?ары бол?анды?тан, к?ршілес мемлекеттерден сескенбей сырт?ы саясатын т?уелсіз ж?ргізіп отыр. Себебі, оны? ?ылыми ?ау?ары зор пайда ?келіп, ?здеріні? ?ор?аныс саласын к?шейтіп отыр.
Финляндияны? экономикасы е? инновациялы бол?анды?тан, оны? ?зіндік ??ны т?мен болады ж?не заманауи бол?анды?тан, экономикасы б?секеге ?абілетті болып отыр. Ал А?Ш-?а келсек, американды? университеттерде ?ылым?а б?лінетін ?аражатты? к?лемі ?те жо?ары. Мысалы, Гарвардта ?ылым?а б?лінетін ?аражат к?лемі 28 млрд. А?Ш доллары. ?ылымды дамыту ар?ылы бар шы?ындарды азайту?а болады. Сонымен ?атар, білімге б?лінетін ?аражат м?лшері ЖІ?-ні? 10 %-нан т?мен болмауы керек, алайда бізде сол меже пайызды? ?леске де жетпей отыр. Білім сапасы т?мендесе, онда еш?андай ?ылым саласы дамымайды.
Осылайша, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? индикативті ?йелерін аны?тауды? шетелдік ж?не отанды? ?дістеріні? к?п жерде орта? сипаттамалары бар, біра? ?р ?діс ?шін ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ба?алауды? ж?не мониторингін жасауды? ?з ?дістемесі т?н.
Айта кету ?ажет, ?азіргі уа?ытта ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік теориясында экономиканы? критикалы? н?ктелерін к?рсететін индикатор-к?рсеткіштерді пайдалану ар?ылы экономикалы? ?ауіпсіздікті талдау ж?не ба?алау ?дісі ана??рлым ?зекті болып отыр. Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? критерийлері мен к?рсеткіштері ж?йесін ?зірлеу келесі жалпы ?дістемелік белгілерді ?олдану?а негізделуі тиіс: біріншіден, жиынты?ты?, зерттеу объектісіні? барлы? жа?тарын талдау ж?не есепке алу ?ажеттілігі; екіншіден, ж?йелік, байланыстылы? пен ?зара байланыстылы?ты? ?атарын есепке алу; ?шіншіден, н?с?алылы? (альтернативтілік), да?дарысты? ахуалдан шы?уды? бірнеше н?с?асын негіздеу, т?ртіншіден, т?уекелді? жеткілікті де?гейі, я?ни, шекті жайттарды? пайда болуын болдырмауды аны?тау ж?не іске асыру.
Шетел мен отанды? ?алымдарды? ?дістемелеріні? сынамалы зерттеуіне с?йене отырып, зерттеуде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі к?рсеткіштерін аны?тауды? кешендік ?дісі ?алыптастырылды, ол мемлекетті? т?ра?ты даму критерийлерін ескереді: т?ра?ты экономикалы? ?су, ?леуметтік т?ра?тылы?, экологиялы? т?ра?тылы? ж?не т.б. Шекті м?ндер ретінде негізге орташа республикалы? м?ндер алынады, олар ?лемдік т?жірибе, м?ндер, бекітілген нормативтік актілер, сарапшылар пікірлерін ескере отырып, толы?тырылады. Т?ра?ты экономикалы? ?суді сипаттайтын мемлекеттік де?гейдегі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? іріленген к?рсеткіштерін 2-кестеден к?руге болады (2-кесте).
Мемлекеттегі айма?тарды? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік м?селесі де айыры?ша м?нге ие. Айма? экономикасыны? барлы? салаларыны? ж?мыстарын жалпылайтын индикаторларды? бірі жан басына ша??анда?ы ЖА? болып табылады. Б?л ?те ма?ызды к?рсеткіш, ?йткені ол айма? т?р?ындарыны? материалды? м?мкіндіктерін к?рсетеді, ал берілген айма? т?р?ындарыны? т?мен материалды? м?мкіндіктері т?рлі экстремистік к??іл-к?йлерді ?олдау?а ы?палын тигізеді ж?не мемлекетті? берілген геосаяси ба?ытта?ы мемлекеттік б?тіндігіне ?атер т?ндіреді. Жан басына ша??анда?ы ЖА? орташа республикалы? к?рсеткіштен кем болмауы тиіс.
Тиімді экономикалы? ?ндірісті? серпінді процесін сипаттайтын, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? ахуалыны? ма?ызды к?рсеткіші ЖА?-ге пайызбен есептелген, негізгі капитал?а инвестициялар к?леміні? к?рсеткіші болып табылады. Б?л к?рсеткішті? шекті м?ні ?лемдік т?жірибемен ай?ындал?ан, ЖА?-ні? 15-25 %-ынан басталатын м?н болып табылады. Ауыл шаруашылы?ыны? физикалы? к?леміні? индексі (ФКИ) ?атысты к?рсеткіш болып табылады, ол ауыл шаруашылы?ында ?ндірілген ?нім массасыны? ?згеруін сипаттайды. Берілген жа?дайда шекті м?н ретінде елді?, мемлекетті? дамуыны? стратегиялы? ж?не ба?дарламалы? ??жаттарында бекітілген жоспарлы? к?рсеткіштер ?абылдана алады. Осы?ан ??сас ?діс ?нерк?сіпті? физикалы? к?лемі индексі ?атысында да ?олданыла алады.
Ба?алар де?гейі – мемлекеттегі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ахуалына ы?пал ететін ма?ызды ??рамдас болып табылады. Инфляцияны? жо?ар?ы де?гейі т?р?ындарды? а?шалай табыстары мен жина?тарыны? ??нсыздануына, ?ндірісті? жалпы к?леміні? т?мендеуіне, мемлекеттердегі ?олма-?ол масса к?леміні? ?л?аюына ж?не т.б. ?келеді. Т?тыну ба?алары индексіні? шекті к?рсеткіші желто?саннан ?ткен жылды? желто?санына дейінгі аралы?та 106-110 % саналады.
?ндірістік саланы? ?ауіпсіздігі экономиканы? негізгі ?орларыны? ?аншалы?ты рационалды ?олданылатынды?ы ж?не жа?артылып отырылатынды?ына к?бінесе т?уелді болады, б?л жа?андану ж?не б?секелестік процестерді? к?шеюі шарттарында ерекше к?кейкесті болады: негізгі ?орларды дамыту ж?не жа?арту?а ба?ыттал?ан салымдарды? оптималды ?атынасы экономикалы? дамуды? ?р кезе?інде ана??рлым жауапкершілікті ж?не ?леуметтік-экономикалы? дамуды? басым ба?ытты м?селесі, ?ндірісті? б?секеге ?абілетті типін ?арастыру стратегиясыны? ??рамдас б?лігі болып табылады. Индикаторлары? та?ы бірі ?нерк?сіптік ?йымдарды? негізгі ?орларыны? тозу де?гейі болып табылады, оны? шекті м?ні, к?птеген ресей ?алымдарыны? пікірі бойынша, 60 % болып саналады.
Бас?а индикатор таза мемлекеттік ?нім (ТА?) т?сінігімен байланысты, ол жалпы мемлекеттік ?нім мен амортизациялы? аударымдарды? арасында?ы айырманы к?рсетеді. К.Р. Макконелл и С.Л. Брю пікірлері бойынша, таза ?лтты? ?нім ?ндірісіні? те?герімді де?гейіне, ол т?р?ындар жина?тарына инвестицияларды ?ос?анда?ы к?леміне те? бол?ан жа?дайда, ?ол жеткізіледі. Я?ни, те? салма?ты ?ндіріс болуы ?шін инвестициялар мен жина?тарды? те?герімділігі керек. Я?ни, т?ра?ты, ?ауіпсіз экономика ?шін жина?тар мен инвестицияларды? ?атынасыны? шекті м?нін 1-ге те? деп алу ?ажет. Осы авторларды? к?з?арастары бойыша б?л шекті м?н 1-ден к?п болуы да м?мкін, б?л кезде ТА? де?гейі т?ра?ты болуы ?шін тым жо?ары болады [27].
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті аны?тауда ма?ызды м?нге ?ндіріс тиімділігі мен б?секеге ?абілеттілігіні? индикаторлары ие, ?сіресе ?лемдік к?рсеткіштермен салыстыр?анда. ?азіргі уа?ытта еш?андай, тіпті е? ірі ж?не ресурсты? ?амсыздандырыл?ан экономикалы? ж?йе де жа?анды? шаруашылы??а араласпай тиімді дами алмайды; олардан алша? болу ана??рлым ілгерілемелі ?ылыми сиымды ?ылымдарда?ы артта алушылы??а, с?йтіп – ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? т?мендеуінен ?келеді. Ресей экономисті Н.Д. Елецкий к?рсеткендей, м?най-газ «инесінен» т?уелділік жа?дайында ж?не ішкі нары?ты импорт есебінен дайын тауарлармен толы?тыру шарттарында т?ра?ты экономикалы? даму ж?не экономикалы? ?ауіпсіздікті? болаша?ы туралы айту?а болмайды. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ахуалын ба?алау кезінде ?лтты?-мемлекеттік экономикалы? ж?йе ?она?тайтын ?лемдік экономика баспалда?ын аны?тау шешуші ма?ыз?а ие. Егер ?лемдік «хай-тек» нары?ында?ы А?Ш ?лесі 36 %, Германия – 16 %, ?ытай – 6 % болса, онда Ресей ?лесі – 2%дан к?п емес, б?л ?азіргі уа?ытта ?ылыми-техникалы? ілгерілеу ба?ытын аны?тайтын мемлекеттерден бізді? елді? т?уелділігін к?рсетеді. Осы контекстте ол инновациялы? к?сіпорындарды? оларды? жалпы санында?ы ?лесі ж?не инновациялы? ?німні? жалпы ?нім к?леміндегі ?лесі сия?ты к?рсеткіштерді де ба?алауды ?сынады. Ресейде инновациялы? к?сіпорындарды? саны, т?рлі ба?алар бойынша, 9-11 % аралы?ында, ?лыбританияда – 39 %, Францияда – 46 %, Германияда – 66 %, Ирландияда – 75 %, А?Ш пен Жапонияда – 70-80 % аралы?ында [28].
?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік т?р?ындарды? ?ор?алу ахуалымен сипатталады, ол ж?мыссызды?ты? жо?ар?ы де?гейіні? болмауымен, т?л?аны? деградацияланбауымен, ?леуметтік жанжалдарды? болмауымен, ?о?амда?ы ?леуметтік шиеленістерді? т?мен де?гейімен, білім беру стандарттарыны?, денсаулы? са?тау, м?дениет, ?ылымны? ?ол жетімділігімен, тама?тану ж?не ?мір с?ру сапасыны? жа?сартумен сипатталады. Мемлекетті? ?леуметтік ?л-ау?атын сипаттайтын ма?ызды к?рсеткіштеріні? бірі ?мір с?ру ?за?ты?ы болып табылады. К?рсеткіш т?р?ындарды? денсаулы? са?тау, ?орша?ан орта, ?лт генофоны жа?ынан ?мір с?ру де?гейін к?рсетеді. Берілген к?рсеткішті? шекті м?ндерін аны?тауда дамы?ан елдерді? к?рсеткіштеріне с?йену ?ажет. Шетелде орташа ?мір с?ру ?за?ты?ы 69-70 жасты ??райды, б?л шама ер азаматтар ?шін де, ?йел азаматтар ?шін де бірдей. А?Ш пен ?лыбританияда орташа ?мір с?ру ?за?ты?ы – 75 жас, Швецияда – 78 жас, Жапонияда – 79 жас. Орташа ?мір с?ру ?за?ты?ыны? шекті м?ніне ?ол жеткізбеуді? арты ел т?р?ындарыны? ?мір с?ру ?абілетіні? т?мендеуіне, ?леуметтік т?ра?тылы? де?гейіні? т?мендеуіне ?келеді.
Децильді коэффициент сия?ты к?рсеткіш айма? т?р?ындары табыстарыны? арасында?ы айырмашылы?ты к?рсетеді ж?не ана??рлым ау?атты т?р?ындарды? 10 %-ыны? жан басына ша??анда?ы орташа табысыны? е? аз ?амтыл?ан т?р?ындарды? 10 %-ыны? жан басына ша??анда?ы орташа табысына ?атысы ретінде аны?талады. ?лемдік стандарттар?а с?йкес, шартты бай ж?не кедей т?р?ындарды? табыстарыны? алша?ты?ы 7 реттен арты? болмауы тиіс. Децильдік к?рсеткіш айма? т?р?ындарыны? ?мір с?ру де?гейі мен онда?ы ж?мыссызды? де?гейімен ты?ыз байланыста. Т?р?ындар табыстарыны? шо?ырлану коэффициенті (Джини коэффициенті) – макроэкономикалы? к?рсеткіш, ол табыстарды ел т?р?ындары арасында те? б?лістіруден на?ты б?лістіруді? ауыт?у де?гейін к?рсететін, т?р?ындарды? а?шалай табыстарыны? ?ртараптануын сипаттайды. Б?л коэффициентті? к?лемі 0-ден 1-ге дейінгі аралы?та ауыт?иды. ?о?амны? табыстар де?гейі бойынша поляризациялану де?гейі ана??рлым биік бол?ан сайын, со??рлым б?л коэффициентті? шамасы 1-ге жа?ын келеді. Ж?не, керісінше, ?о?амда табыстарды те? б?лістіру бол?ан кезде Джини коэффициенті 0-ге те?.
Е? т?менгі ж?не орташа е?бека?ы к?леміні? ?атынасын к?рсететін к?рсеткіш Кейтц индексі болып табылады, ол е?бек а?ыны реттеу де?гейін сипаттайды. Ереже бойынша, дамы?ан елдерде е? т?менгі ж?не орташа е?бека?ы к?леміні? ?атынасы 40-50 %-дан т?мен т?спейді. Ал Еуропа Ке?есіні? ?леуметтік ???ы?тар бойынша комитеті Еуропалы? ?леуметтік хартияны? т?ртінші бабын тал?ылай отырып, салы?тарды алып таста?анда?ы е? т?менгі ж?не орташа е?бека?ы к?леміні? ?атынасы 60%дан кем болмауы тиіс деп ?й?арады. Тым болма?анда – 50 % р??сат етіледі, егер осы 50 % ?мір с?руді? жеткілікті де?гейін ?амтамасыз етсе [29].
Еуропалы? ынтыма?тасты? 1984 ж. ?абылда?ан кедейшілік аны?тамасы бойынша е? т?мен ?алыпты ?мір салтына ?ол жеткізуге ресурстары (материалды?, м?дени ж?не ?леуметтік) шектелген т?л?алар, жан?ялар ж?не адамдар тобы кедейлер болып саналады. К?птеген елдерде кедейшілік де?гейі е? т?менгі к?нк?ріс бюджеті негізінде аны?талады. Е? т?менгі к?нк?ріс бюджеті е?бекке жарамды т?р?ындар?а ?леуметтік кепілдерді? негізі бола отырып, физикалы? белсенділік пен денсаулы? б?зылмайтын шектердегі нормативтер де?гейінде ж?мысшыларды? е? ма?ызды а?ымда?ы ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыратын тауарлар мен ?ызметтерді? жиынты?ын к?рсетеді. Кедейшілік шегінде ?мір с?ретін т?рындарды? ?лес салма?ы 8 %-ды ??райды. Берілген к?рсеткішті? асып кетуі т?р?ындарды? кедейленуіне ?кеп со?ады.
Ж?мыссызды? де?гейі – ж?мыссыздар саныны? экономикалы? белсенді т?р?ындарды? жалпы санына ?атынасы. ?рбір мемлекет ?шін экономикалы? ?су ?шін зиянын тигізбейтін ж?мыссызды? де?гейіні? ресми м?ліметтері бар. Халы?аралы? стандарттар?а с?йкес, егер ж?мыссызды? де?гейі е?бекке жарамды халы?ты? 20 %-ына жетсе, онда б?л мемлекеттегі да?дарысты? бар екендігін білдіреді ж?не т?тенше жа?адайлар енгізуді ?ажет етеді. Е? ?олайлысы он проценттік к?рсеткіш болып табылады.
Келесі к?рсеткіш – т?р?ындарды? ж?мысбастылы?ы де?гейі. Ж?мысбастылы? де?гейі тек ж?мыссызды? де?гейімен ?ана емес, сонымен бірге айма? экономикасыны? ахуалымен де байланысты. Б?л жерде 60 % шекті м?нін ?абылдау?а болады. ?о?амны? ?леуметтік т?ра?тылы?ын сипаттайтын к?рсеткіштер аясында мемлекетті? экономикалы? ?ауіпсіздігі ?шін ж?мыс к?шіні? психикалы? ж?не физикалы? денсаулы?ы ?лкен ма?ыз?а ие. Адам капиталыны? сапасы айма? экономикасыны? б?секеге ?абілеттілігін ж?не е?бек ?німділігін аны?тайды. О?ан ?оса, адамны? ?мір с?ру шарттары ?иындауда. Заманауи ?ндіріс ?ар?ындарыны? ?суі ж?не шиеленісуі ?серінен ж?йкелікпсихикалы? ж?ктемелер к?бейеді. Осыны? барлы?ы к?йзелісті? ж?не психоэмоционалды? стресстерді? ?суіне алып келеді. Б?л стресстерді жою мемлекеттегі ?леуметтік саланы? ?аншалы?ты жа?сы ?ызмет ететіндігіне байланысты болады. Сонды?тан, ?леуметтік саланы? ?ызмет етуіні? ?ауіпсіздік критерийлеріні? бірі суицид де?гейі болып табылады. Д?ниеж?зілік денсаулы? са?тау ?йымыны? берген ба?асы бойынша ?зіне ?зі ?ол ж?мсауды? шекті де?гейі 100 мы? адам?а ша??анда 20 суицид ретінде аны?талады. Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін аны?тайтын келесі индикатор ?ылмыстылы? де?гейі болып табылады. Ол т?р?ындарды? 100 мы?ына ша??анда саналады. Д?ниеж?зілік т?жірибеде 100 мы? т?р?ын?а ша??анда 6 мы? ?ылмыс шекті м?н болып саналады. Экологиялы? т?ра?тылы?, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ана??рлым ма?ызды блогы болып санала т?ра, тек республика аума?ында?ы экологиялы? на?ты ахуалды ?ана емес, сондай-а? барлы? салалар мен экономикалы? ?ызметті? ??рамдастарымен органикалы? ты?ыз байланыста болады. М?селен, елімізді? т?ра?ты даму стратегиясыны? ма?ызды басымды?тарыны? бірі таби?и ресурстарды рационалды ?олдану адамны? ?мір с?руіні? салауатты ортасын ?алыптастыру, оны? м?дени ж?не рухани жетілуіне жа?дайлар жасау болып табылады.
Осы?ан с?йкес, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі ж?не т?ра?ты дамуы келесі к?рсеткіштерді ?амтуы тиіс: айма? бюджетіне экологиялы? т?лемдер есебінен т?сетін т?сімдер, айма? бюджетіндегі ?орша?ан ортаны ?ор?ау?а кеткен шы?ындарды? ?лесі, ?орша?ан орта?а ластан?ан заттарды? к?лемі, утилизациялан?ан ластаушы заттарды? к?лемі, стационарды к?здерден тастал?ан ластан?ан заттар, с?йы? ж?не газ сия?ты ластан?ан заттар, ?атты ластан?ан заттар, стационарлы к?здерден адам басына ша??анда атмосфера?а таста?ан ластан?ан заттар.
Мемлекетті? экологиялы? т?ра?тылы?ын сипаттайтын к?птеген к?рсеткіштер бойынша шекті м?ндер ретінде талдау процесінде орташа мемлекеттік м?налу ?ажет. Келтірілген к?рсеткіштерді ?олдану ?ауіпсіздікті? ?о?амды? ?мірді? ?рт?рлі экономикалы?, ?леуметтік, экология саласында?ы негізгі т?рлеріні? ахуалын ба?алауда ма?ызды м?нге ие. Б?л к?рсеткіштер ?ауіпсіздік де?гейлеріні? шекті м?ндерін бекітуге м?мкіндік береді. Демек, бір немесе бас?а міндетті шешуде т?уекел де?гейін аны?тау?а м?мкіндік береді. Келтірілген к?рсеткіштерге ж?не оларды? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? шекті м?ндерінен ауыт?у шамаларына с?йкес, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? жай-к?йін т?мендегідей сипаттау?а болады:
– ?алыпты ахуал, б?л кезде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? индикаторлары шекті м?ндер шегінде болады;
– да?дарыс алды ахуал, б?л кезде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? е? болма?анда бір индикаторыны? шекті м?ні асып т?седі;
– да?дарысты? ахуал, б?л кезде мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? негізгі индикаторларыны? к?бісіні? шекті м?ндері асып кетеді;
– критикалы? ахуал, б?л кезде негізгі де, екінші де?гейлі де индикаторларды? шекті м?ндері асып кетеді.
Сонды?тан, мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ?арастыру кезіндегі алды??ы кезекті м?селелерді? бірі экономикада?ы да?дарысты? ??былыстарды дер кезінде ж?не объективті к?рсететін к?рсеткіштер ж?йесін ?зірлеу болып табылады. Мемлекетті? т?ра?ты даму ?атысынан ал?анда?ы оны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алау ж?не мониторингі к?рсеткіштеріні? кешендік ж?йесінде керек. О?ан ?оса, ?ауіпсіздік параметрлеріні? ж?йесі айма? ерекшеліктерін есепке ала отырып т?зетуге болады. На?ты айма? ?шін к?рсеткіштер ж?йесін ?рі ?арай жетілдіру кезінде барлы? к?рсеткіштерді екі топ?а б?лген абзал: ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік де?гейін ба?алау?а негізделген к?рсеткіш-критерийлер ж?не жалпы жа?дайды толы?тыратын талдамалы?-а?паратты? к?рсеткіштер. Сонымен бірге есептелінбейтін к?рсеткіштерді немесе ?ауіпсіздікті? шекті м?ндерін аны?тау м?мкін емес к?рсеткіштерді алып таста?ан д?рыс. К?рсеткіштерді? шекті м?ндері тек экономиканы? даму кезе?деріні? ерекшеліктерін есепке алумен ?ана аны?талуы м?мкін, ал б?л к?рсеткіштерді? шекті м?ндерін н?с?алы? ба?алауды? ?ажет екендігін д?лелдейді.
4. Экономиканы мемлекеттік ж?не жергілікті бас?ару ж?йесіндегі ?ауіпсіздікті ?йымдастырушылы? ?абілеттілігі
Экономикалы? ?атынастар аясыны? ке?еюі, экономиканы мемлекеттік ж?не жергілікті ?ауіпсіздікті ?йымдастырушылы? ?абілеті со??ы уа?ытта ж?ргізіліп жат?ан ?згерістер айма?тарды? ?леуметтік-экономикалы? ж?йедегі орны мен р?ліне айтарлы?тай ы?палын тигізді. Осы?ан орай елді? айма? экономикасын бас?ару, оларды? дамуын мемлекет тарапынан реттеу м?селелері ?зекті. Республикамызды? ?рбір айма?ы елімізді? экономикалы? шаруашылы? кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осы?ан ?оса бас?а айма?тармен б?тіндей экономикалы? бірлікті ??райды. Сондай-а?, ?р айма?ты? ?зіндік таби?и ресурстары, оларды орналастыруда?ы ерекшеліктері, экономикалы? даму де?гейі, ?зіндік экономикалы? шаруашылы? ??рылымы бар. Со?ан байланысты айма?ты? саясат ?алыптастырылып, ж?зеге асырылады.
Мемлекеттік ж?не жергілікті экономиканы? ?леуметтік-экономикалы? дамуында?ы ?згешеліктер шынайы т?р?ыдан айма?ты? даму те?сіздігіні? ?мбебап экономикалы? за? ?рекеттеріне ба?ынышты. Сонды?тан да б?л арада?ы міндет осы за?ны? экономикалы? талаптарына жекелеген айма?тарды? даму де?гейлерін-те?естіру-?дерісін ы??айлап, осыайырмашылы?тарды біртіндеп жою болып табылады.
На?ты ?мір шынды?ында?ы экономикалы? ж?не ?леуметтік жа?дай айма?тарды? ?аржылы? т?р?ыдан ?амтамасыз етілу м?мкіндіктері мен о?ан ?ажеттіліктері бойынша, ?мір ??ндылы?ыны? де?гейі бойынша, жан басына ша??анда?ы мемлекеттік ж?не жергілікті ?ызмет к?рсетуді? бюджеттік шы?ын де?гейі бойынша оларды? арасында?ы елеулі айырмашылы?тар туралы ма?л?мат береді. Бюджет шы?ыны есебінен мемлекеттік ж?не жергілікті ?ызмет к?рсетуді? е? аз шамада?ы м?лшері халы?ты білім беру, денсаулы? са?тау, ?рттен ?ор?ау, ?о?амды? т?ртіпті са?тау ж?не т.б. бойынша біры??ай ?ызметтерді? жиынымен ?амтамасыз етуді ?й?арады. Айма?ты? саясат к?бінесе айма? шаруашылы?ын ?ндірістік т?р?ыдан мамандандыруды? айма?ты? е?бек б?лінісіні? ж?йелеріне байланысты ж?не индустриясын ?ртараптандыруда дамы?ан аудандарды? шаруашылы? ??рылымдарын т?рлендіруге ?аржы ж?мсау, ?німдеріне отанды? экономика м?дделілік таныт?ан ?ндірісті дамыту?а ?лсіз дамы?ан аудандарда к?сіпорындар ??рып, оларды? ж?мысын жандандыру?а отанды? ж?не шетелдік инвесторларды? ?аржылы? ресурстарын тарту ?шін ?олайлы жа?дайлар тудыру. ?рт?рлі аудандарда?ы к?сіпкерлік ?ызметтерді? жа?дайларын те?естіретін таби?и ?німдеріні? ба?асын мемлекеттік т?р?ыдан реттелуін ?амтамасыз ету секілді ?дістермен ж?зеге асырылады. Айма?ты? дамуына ы?пал етуді? ?йымдастырушылы? мемлекеттік т?сілдері е? алдымен ??рылымды? ?айта ??ру?а, импорт сыйымдылы?ы бар ?рі экспорт?а ба?дарлан?ан ?німдерді арттыру ма?сатында к?сіпорындарды жа?артылу?а ба?дарлануы керек. ?р облыстарда айма?ты? саясатты ж?зеге асыру барысында ?олданылатын ?рт?рлі экономикалы? т?т?алар мен ынталандыруларды халы??а к?рсетілетін ?леуметтік ?ызметтерді, экологиялы?, таби?и ресурсты? ??былыстарды, ?аржылы?-экономикалы? жа?дайларды ж?не т.б. ескеру ар?ылы т?рлендіруге болады.
Мемлекетті? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік м?селесін елді? айма?тарында ж?зеге асыруы ?шін алдымен, оны? айма?тарыны? ?андай ?леуметтік-экономикалы? даму жа?дайында екендігін ?арау керек. Себебі, айма?тарды? арасында?ы ?леуметтік-экономикалы? даму бойынша алша?ты? бірт?тас ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік бойынша саясат ж?ргізуге ?з ы?палын тигізері с?зсіз.
Академік Л. Абалкинні? ?сынысын ?олдана отырып, айма?тарда?ы ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ішкі ??рылымын негізінен ?ш блок?а б?луге болатынын к?руге болады:
1) ?йымдастырушылы?та?ы ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – айма?ты? орталы??а экономикалы? – саяси т?р?ыдан т?уелді болуын сипаттайтын жа?дай. Егер айма? орталы??а т?уелсіз болса, онда ол ?зіні? ?ндірістік де?гейін, ?нім сапасын ж?не оны? тиімділігін арттыра отырып, б?секеге ?абілетті айма? болу?а тырысады. О?ан ?оса, айма?аралы? ж?не халы?аралы? сауда байланыстары ны?аяды.
2) ?йымдастыруда айма?ты? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік онда?ы жеке меншік формаларыны? ?ор?ай алу м?мкіндігіне ие болуы. К?сіпкерлік дамуды тежеуші факторларды аны?тау ар?ылы ?леуметтік – экономикалы? проблемаларды шешу ?абілеті.
3) Жеке ?з алдына дами алу м?мкіндігі – инвестиция мен инновация?а ?олайлы ?йымдастыруда жа?дай ту?ызу, ?ызметкерлерді? к?сіби, білім беру ж?не м?дени де?гейін к?теру.
Осы т?р?ыдан экономиканы ?йымдастыруда «т?ра?ты даму» т?сінігіне келер болса?, ол экономикалы?, саяси, ?леуметтік ж?не психологиялы? факторларды? кешені, осы факторларды? ?йлесуі ?о?амны?, айма?ты?, мемлекетті? дамуын ?амтамасыз ету ?шін ал?ышарттар жасайды. Экономиканы т?ра?ты дамытуды? ?йымдастырушылы? негізі, оны? басты к?рсеткіші болып ?леуметтік-экономикалы? ?суді? ?ар?ыны, оны? шамасы ж?не т?ра?тылы?ы саналады. Экономикалы? т?р?ыдан ал?анда т?ра?ты даму мен ?ауіпсіздік екі т?рлі, біра? кез-келген аяда?ы бір-бірімен ?зара байланысты жа?дайлармен сипатталады. М?нда т?ра?ты даму аны?таушы болады да, ал ?ауіпсіздік осы дамуды ?амтамасыз етеді. Сонымен, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз етуді экономиканы? ?алыпты ж?мыс істеуі мен т?ра?ты дамуыны? ?ажетті шарты ретінде ?арастыру керек.
Жо?арыда к?рсетілгендей, ?атерлер ?рбір айма? ?шін ерекше ж?не ?рт?рлі ?леуетке ие. Сонды?тан б?л объективті т?рде к?рсетілген на?ты ?атерлер факторын аны?тау негізінде экономикалы? ?ауіпсіздік ?атерін тере? зерттеу, талдау ж?не на?ты айма?тарды? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алауды? ?ажеттілігін негіздейді.
Мемлекеттік ж?не жергілікті экономикалы? шаруашылы?ты? элементтеріні? дамуында?ы ?ажетті ?йымдастырушылы? ?атынастарды? б?зылуы, ?леуметтік м?селелерді шешудегі артта ?алушылы?, экологиялы? жа?дайды? нашарлауы ж?не айма?ты? ресурстарды тиімсіз ?олдану макроде?гейдегі ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік ?атерлерін к?шейтеді. Мемлекетттік ж?не жергілікті экономикада?ы мамандандыру т?рпаты к?бінесе ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік факторларын аны?тайды. Мемлекетттік ж?не жергілікті ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алау ?рдісінде ?олданылатын к?рсеткіштер мен индикаторларды? ж?йесіне ?ойылатын талаптарды ?арастырайы?:
– ?леуметтік-экономикалы? к?рсеткіштер мен индикаторлар ж?йесі бір-бірімен байланысты болуы;
– ?леуметтік-экономикалы? к?рсеткіштер мен индикаторлар ж?йесі экономикалы? ?ауіпсіздікті? негізгі ?атерлер тізіміне сай болуы;
– ?леуметтік-экономикалы? к?рсеткіштер мен индикаторлар ж?йесі ?ажетті ж?не жеткілікті болуы;
– Алын?ан талдау н?тижелері на?тылы??а сай тексеру м?мкіндігіне ие болуы;
– Олар уа?ыт?а сай болып, ?леуметтік-экономикалы? ?мірді? белгілі бір кезе?ін сипаттауы ?ажет.
Санды? сипаты бар м?ндай к?рсеткіштер т?нген ?ауіпті алдын ала к?рсетуі тиіс. М?ндай к?рсеткіштер ж?йесі экономикалы? ресурстарды?, ?ндіріс факторларыны? айналысы ж?зеге асырылатын айма?ты? ж?йені? ?дайы ?ндіріс сипатын бейнелейді. ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ма?ызды к?рсеткіштеріні? бірі айма?та бір жыл ішінде ?ндірілген ?нім, я?ни жалпы айма?ты? ?нім болып табылады. Жалпы айма?ты? ?нім – айма?тарда орналас?ан салаларды? ?осымша ??ндарыны? сомасы ретінде аны?талынады. Жалпы айма?ты? ?нім динамикасын аны?тайтын экономикалы? ?ауіпсіздікті? факторлы к?рсеткіштері е?бек, капитал ж?не таби?и ресурстарды ?олдану болып табылады. Б?л к?рсеткіштерді? байланысын келесі функция т?рінде к?рсетуге болады:
WRP = f (Ka,Lb Zc), (1)
м?нда?ы: WRP – ЖА?;
К – капитал к?лемі;
L – е?бек шы?ыны;
Z – жер мен ресурстарды пайдалану к?лемі.
а, b, с – ?рбір фактор?а ?атысты жалпы айма?ты? ?німні? икемділігін к?рсететін коэффициенттер.
Мемлекеттік ж?не жергілікті экономиканы? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік де?гейіне ?рт?рлі факторларды? ?серін ба?алау ?шін талдауды? корреляциялы?-регрессионды? ?дісін ?олдану?а негізделген экономикалы?-математикалы? модель ??рылады. Кез-келген модель объектіні?, жа?дайда жалпы айма?ты? ?нім динамикасымен аны?талынатын айма?ты? ж?йе ?шін жасалынады. Модельді ??ру негізінде мемлекеттік ж?не жергілікті экономикалы? ?леуеті, даму де?гейі мен мамандануы бойынша б?ліп, оларды топтастырады. ?аза?станны? айма?тарыны? ?рбір тобында жергілікті ерекшеліктеріне негізделген ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігіні? ерекше ?атерлер кешені бар. Осыдан, мемлекеттік ж?не жергілікті экономиканы? дамуыны? жа?дайын саралау оларды? дамуыны? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігін ба?алауды талап етеді.
Мемлекеттік ж?не жергілікті экономиканы? ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздігі – жергілікті айма? экономикасыны? оны? дамуыны? ?леуметтік-экономикалы? ж?не ?о?амды?саяси т?ра?тылы?ын ?амтамасыз етуге ?йымдастырушылы? ?абілеттілігі, халы?ты? ?мір с?ру сапасын жо?ары ?леуметтік стандарттар де?гейіне жеткізу, таби?ат ресурстарын ?тымды пайдалана отырып, ішкі ж?не сырт?ы ?ауіптерді? ы?палына ?арсы т?ру. Демек, жергілікті айма? экономикасыны? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету – т?тас ел экономикасыны? ?ркендеуіні? негізгі шарттарыны? бірі деп т?жырымдау?а болады. Осы?ан байланысты ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті? ?атерлерін мемлекеттік ж?не жергілікті айма?ты? де?гейде аны?тауды? ма?ызы да арта т?спек.
Осыларды? саралануыны? к?шеюі жалпы айма?ты? ?нім сия?ты к?рсеткіштер динамикасынан к?рінеді. Мемлекеттік ж?не жергілікті дамуды? саралануына байланысты, ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік факторлары ?рбір жергілікті айма? де?гейінде ?зіні? айма?ты? ерекшеліктеріне ие болады. ?рбір жергілікті айма?та ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік факторларын аны?тау н?тижесінде ?ылыми негізделген шешімді талап ететін экономикалы? ?ауіпсіздікті? ерекше м?селелері туындайды.
Жергілікті айма?тар дамуыны? тікелей ?атерлеріне келесілерді жат?ызу?а болады:
– орталы? ж?не жергілікті билік органдарыны? арасында?ы ?кілеттіліктер мен жауапкершіліктерді? ай?ын б?лінбеуі;
– айма?тарда?ы реформаларды? ж?ргізілу ?ар?ынында?ы ?йымдастырушылы? айырмашылы?тар;
– халы?ты? ?мір с?ру де?гейі мен сапасы бойынша жергілікті айма?тарды? саралануы;
– ?лемдік нары? с?ранысына с?йкес ?аза?стан экономикасыны? салалы? ж?не айма?ты? ??рылымыны? ?згеруі, н?тижесінде ?нерк?сіптік ж?не аграрлы? жергілікті айма?тардан басым шикізат пен отын ?ндіретін жергілікті айма?тар иерархиясы ?алыптасуы;
– жергілікті айма?тар дамуында?ы аума?ты? ж?не салалы? ?йымдастыру мен ?йлестіру ?а?идасыны? б?зылуы.
Барлы? жергілікті айма?тар экономикасы ?шін т?н жалпы ?атерлер: ж?мыссызды?; ірі ??деуші на?ты сектор экономикасында?ы к?сіпорындарды? ?ар?ынды немесе толы? ?уатында ж?мыс істелмеуі; экологиялы? проблемаларды? к?беюі; ша?ын ?алалар экономикасыны? жа?дайларыны? мардымсызды?ы; жергілікті айма?тар экономикасында жан басына ша??анда?ы табысты? т?мен де?гейі ж?не табыстарды к?нк?ріс минимумынан т?мен халы? ?лесіні? кемімеуі; жергілікті айма?тарда ?леуметтік сфера салаларыны? дамуында?ы жа?ымсыз тенденцияларды? са?талуы.
Мемлекеттік ж?не жергілікті айма?тар экономикасын бас?ару ж?не ?йымдастыру тиімділігін ?амтамасыз ету – айма?тарды? ?леуметтік-экономикалы? дамуын мемлекеттік ж?не нары?ты? реттеу бойынша с?йкес механизмдерді ?алыптастыру мен шараларды? т?тас кешеніні? ?абылдануында. Жергілікті айма?ты? экономиканы? ерекшелігін шешу ?шін ?рт?рлі де?гейдегі мемлекеттік билік органдарыны? да, жеке к?сіпорындар мен ?йымдарды? да, сондай-а? жергілікті ?зін-?зі бас?ару органдарыны? да ?атысуы талап етіледі. Осымен байланысты айма? экономикасын бас?ару механизмін жетілдіруді ?зара байланысты ж?не бірін-бірі ?зара толы?тыратын ?ш ба?ытта ж?ргізу к?зделеді:
– біріншісі – макроде?гейде жергілікті айма? экономикасын бас?ару ж?не ?йымдастыру механизмдерін одан ?рі жетілдіру;
– екіншісі – мезоде?гейде тиімді жергілікті айма?ты? менеджмент механизмін ?алыптастыру;
– ?шіншісі – жергілікті ?зін – ?зі бас?ару ж?не бас?ару ?йымдастыру ?дістерін жетілдіру.
Жергілікті айма? экономикасын бас?ару мен ?йымдастыру механизмідерін б?лай шектеу ?рине, ?зін-?зі а?тайды. ?йткені, жергілікті айма? экономикасын бас?ару ж?не ?йымдастыру механизмдеріні? негізінде барлы? аума?тар?а ?мір с?ру мен е?бек етуді? ?ртараптандыруы жа?дайларына жету ?шін те? жа?артылу?а м?мкіндіктер беру ж?не ?рі ?арай оларды? ?леуметтік-экономикалы? даму де?гейлерін те?естіру жатса, ал жергілікті айма?ты? менеджмент пен жергілікті ?зін-?зі бас?ару мен ?йымдастыру механизмдері т?ра?ты экономикалы? ?суді ?амтамасыз ету мен б?кіл халы?ты? т?рмыс жа?дайын к?теру ?шін жергілікті айма?ты? ішкі ?леуетін ж?не тартыл?ан сырт?ы ресурстарды барынша пайдалану?а ба?ытталады.
Нары?ты? реформаларды? ж?ргізілуі мен жергілікті айма?тар экономикасы арасында?ы саралануды? к?шеюі оларды? біразы ?ана ?зінше экономикалы? ?су мен даму?а ?абілетті екендігін к?рсетті, со?ан орай жергілікті айма?ты бас?ару мен ?йымдастыру механизмдері мемлекетті?, жергілікті айма?тарды? ?р т?рлі меншік субъектілері мен барлы? халы?ты? м?дделерін ?штастыра отырып, барлы? жергілікті айма?тарды? проблемаларын шешуге ба?ытталуы тиіс.
Сонымен, жергілікті айма?тар экономикасыны? дамуын бас?ару мен ?йымдастыру механизмдеріні? негізгі міндетіне кіретіндер:
– ?аза?стан Республикасыны? экономикалы?, ?леуметтік, шаруашылы? – ???ы?ты? ке?істігіні? т?тасты?ын са?тау;
– Жергілікті айма?тарды? ?леуметтік-экономикалы? те?сіздігін ?ыс?арту ж?не біртіндеп жою;
– Жергілікті айма?тарды? ?леуметтік-экономикалы? дамуын ?ылыми техникалы? прогрессті? ?азіргі талаптарына с?йкестендіру;
– Барлы? жергілікті айма?тарда таби?атты ?тымды пайдалану мен адамдарды? ?мір с?ру ортасын са?тауды ?амтамасыз ету;
– Мемлекетті? унитарлы? ??рылымымен аны?тал?ан ?кілеттіліктер шегінде жергілікті айма?тарды? дербестігін ?амтамасыз ету.
Т?птеп келгенде, жергілікті айма?тарда?ы бас?аруды? б?кіл механизмі барлы? жергілікті айма?тарды? к?шін біріктіре отырып, елді? т?ра?ты ?леуметтік-экономикалы? дамуы негізінде республика хал?ыны? ?л-ау?атын к?теруге ба?ыттал?аны ж?н. Демек, б?л механизм т?ратын аума?ына байланыссыз ?мір с?руді? белгілі бір сапасына кепілдік беретін те?дестірілген жергілікті экономиканы айма?ты? дамуды ?амтамасыз етуі тиіс, я?ни, халы? табысында?ы, ж?мыссызды? де?гейіндегі, ?леуметтік инфра??рылымда?ы, к?лік ж?не байланыс желісіндегі ж?не т.б. Жергілікті айма?аралы? айырмашылы?тарды те?естіруді к?здеуі ?ажет. Жергілікті айма?тар экономикасыны? дамуын бас?ару ж?йесіндегі ?ауіпсіздікті ?йымдасытруды жетілдіру ?шін, е? алдымен, республикалы? облысты? ж?не жергілікті де?гейлердегі билік органдарыны? бірлесіп ?рекет ету м?селесін шешу керек. Ж?зеге ас?ан жа?дайда орталы? пен айма?тар арасында?ы ?алыптас?ан ?зара ?арым-?атынастарды? тиімділігін айтарлы?тай арттыру?а ы?палын тигізетін бір?атар шарттар бар.
Бірінші ж?не негізгі шарт – ?аза?стан Республикасыны? жергілікті айма?тары ?здеріні? таби?и, экономикалы?, ?ылымитехникалы? ж?не ?леуметтік ?леуеті жа?ынан ?рт?рлі жа?ынан бол?анды?тан, орталы? тарапынан жергілікті айма?тарды? экономикасын бас?ару?а ж?не ?йымдастыру?а саралан?ан жа?а к?з?арас ?ажет.
Екінші шарт – ?атынас?а т?суші субъектілерді? арасында?ы ?леуметтік-экономикалы? ?кілеттіліктерді ай?ын б?лу, б?л, е? алдымен, орталы? пен жергілікті айма?тарды? экономикасында?ы бюджеттік ?кілеттіліктер, салы?ты? міндеттемелер ж?не ?леуметтік-экономикалы? м?селелер аясында?ы ??зыреттерін шектеуге ?атысты.
?шінші шарт – жергілікті айма?тарды? экономикасыны? ?леуметтік-экономикалы? еркіндігін ке?ейту, біра?, ол жергілікті айма?ты? саясатты? толы?тай ыры?тандырылу нысанына енбеуі керек.
Б?л ?арастырыл?ан шарттарды? ж?зеге асырылуы бір?атар басымды?ты шараларды іске асыру жолымен м?мкін болма?. Оларды? ?атарына келесілерді жат?ызу?а болады:
– Бір жа?ынан, бюджеттік ?арым-?атынастарды ?рбір жергілікті айма? экономикасы бойынша саралан?ан салы?ты? негізгі т?рлері бойынша аударымдарды? орта мерзімді т?ра?ты нормативтер ?а?идасына к?шіруге, екінші жа?ынан, бюджеттік жоспарлауды? мерзімін ?зарта отырып, жетілдіруге ба?ыттал?ан орталы? пен жергілікті айма?тарды? бюджеттік ?кілеттіліктерін шектеу саясатын жал?астыру;
– Жергілікті айма?ты? экономикасыны? жалпы республикалы? е?бек б?лінісіндегі орнын ескеру, орталы?тандырыл?ан ?аржы-?аражатты жергілікті халы?ты? ж?мысбастылы?ын ж?не жергілікті айма?ты? экономика ?німні? б?секеге ?абілеттілігін арттыру ма?сатында жергілікті айма? экономикалы? шаруашылы?тарын ?айта ??ру?а ба?ыттау сия?ты негізгі ?а?идалар?а с?йене отырып, жергілікті айма?тар?а ?леуметтік-экономикалы? к?мек к?рсету;
– ?леуметтік-экономикалы? ба?дарламаларды? белгілі бір б?лігін орталы? ат?арушы органдардан жергілікті бас?ару к?лемін са?тау;
– Алда?ы жылды? бюджетін жаса?тау?а барлы? жергілікті айма?тар экономикасыны? ?кілдеріні? міндетті т?рде ?атысуы.
Макро де?гейде жергілікті айма?ты? экономиканы бас?ару ж?не ?йымдастыру механизмдеріні? ??ралы ретінде: ?леуметтік-экономикалы?, ?аржылы? ?дістер, инфра??рылымды ?сыну ж?не ?азіргі уа?ытта Еуропалы? Ода?ты? к?пшілік елдері ?олданып ж?рген жергілікті айма?тарды? экономикасыны? дамуын ынталандыруды? орта? шараларын ?олдану. ?аза?стан Республикасында жергілікті айма?тар экономикасын дамытуды бас?аруды? ?аржылы? ?дістері к?бірек ?олданыс?а т?седі, атап айт?анда, бюджетке демеу?аржы (дотациялар), жа?а ж?мыс орындарын ??ру?а субсидярлар, жеке компанияларды? дамы?ан немесе да?дарысты жергілікті айма?тар?а инвестиция салуын ынталандыру ?шін салы?ты? же?ілдіктер беру. Сонымен бірге ?аржылы? ?дістерді ?олдану жеткілікті негіздеусіз ж?ргізіліп, бір?атар жергілікті айма?тар тарапынан масылды? пи?ылды? тууына ж?не оларды? дамуын тежеуге алып келеді, сондай-а? донор – жергілікті айма?тардан алынатын ?аржыны? шамадан артуы, оларды? ?суге деген ынтасын т?мендетеді ж?не тиімсіз жа?дай?а ?ояды, халы?ты? ?мір с?ру де?гейін арттыру м?мкіндіктерін ?ыс?артады.
Жергілікті айма?тар экономикасын дамуды орталы?тан бас?аруды? бас?а нысандары, атап айтса?, нары?ты? инфра??рылымны? т?рлі элементтерін ?сыну; а?паратты? желілерді?, консалтингілік ?ызметті? дамуына, белгілі бір жергілікті айма?ты? экономикасыны? аума?ында бизнесті ж?ргізу жа?дайларын жа?сарту?а ы?пал ету; білім беру ж?не бас?а да ?ызметтер к?рсету жолымен айма?тар?а аталуы, ?олдау к?рсету сия?ты нысандар салыстырмалы т?рде к?п ?олданыс?а т?се бермейді. Жалпы ал?анда, жергілікті айма?ты? механизм ??ралдарын тиімді ?олдану орталы? пен жергілікті айма?тар экономикасы арасында ?аржылы?-экономикалы? ?зара ?рекетті? о?тайлы ?лгісін (моделін) табумен байланысты. Жергілікті айма?тар экономикасы де?гейінде жергілікті айма?ты? менеджмент механизмі жергілікті айма?тарды? ресурсты? ?леуеті мен даму м?мкіндіктерін толы?тай пайдалану барлы? жергілікті айма?тарда бірдей емес бол?анды?тан, ?р облыста ?рт?рлі дамиды немесе м?лде болмауы м?мкін. Осы т?р?ыдан ал?анда, жергілікті айма?ты? менеджмент механизмін жетілдіру жолдарын ?сыну. Жалпы ма?саттардан оны? негізгі міндеттері келіп шы?ады, олар мынадай:
– жергілікті айма?тарды? экономикасын ?ндірістік ?ызметіні? ау?ымын ж?не жалпы табысын арттыру;
– ?тымды мамандандыру ж?не салалар мен ?ызмет аяларыны? о?тайлы т?рін ??ру;
– аума?ты? жоспарлау мен ?ндіргіш к?штерді орналастыруды жетілдіру;
– ?олайлы инвестициялы?, инновациялы? климат жасау;
– к?сіпкерлік ?ызметті дамыту мен б?секелестік ортаны ??ру ?шін жа?дайлар ?алыптастыру.
Жергілікті айма?ты? менеджмент, жергілікті айма?ты? м?дделер ай?ын бейнеленіп, олар жалпы мемлекеттік м?дделермен ?йлестірілгенде, оларды іске асыруды? на?ты ?адамдары, т?сілдері мен ?дістері ай?ындал?анда ?ана белсенді ?рі тиімді ж?зеге аса алады. Жергілікті айма?ты? менеджмент механизмін тиімді ?олдану билікті? республикалы? ж?не жергілікті айма?ты? органдарыны? арасында ?ызметтерді міндетті т?рде б?луді к?здейді.
Сонымен, жергілікті айма?тарды? экономикасын дамуын мемлекеттік ж?не жергілікті бас?аруды? ж?не ?йымдастыруды? ма?ызды міндеттеріні? ?атарына мыналарды жат?ызу?а болады:
– жергілікті айма?тарды? экономикалы? ж?не ?леуметтік даму де?гейлеріндегі бастап?ы айырмашылы?тарды тегістеу, халы?ты? лайы?ты ?мір с?ру де?гейі мен сапасын ?амтамасыз ету;
– мемлекет пен оны? жекелеген жергілікті айма?тарыны? м?дделерін ?йлестіру ар?ылы бірт?тас ?лтты? экономиканы? ?ызмет етуін ?амтамасыз етуге бейімді ?рекетті ?леуметтікэкономиканы? ?ауіпсіздік механизмін ??ру;
– меншікті? т?рлі нысандарын те? негізде дамыта отырып, к?пукладты экономиканы, ?леуметтік ж?не нары?ты? инфра??рылымды ?алыптастыру.
Мемлекеттік ж?не жергілікті айма?тар экономикасыны? дамуын бас?ару мен ?йымдастыру ба?дарламасын тиімді ж?зеге асуы ?шін ол ?рине, ресурстар к?лемімен с?йкес келуі, ?рбір на?ты жа?дай?а сай реттеуші шараларыны? баламалары болуы, к?зделген іс-?рекетті? орындалуын ба?ылауы тиіс. Осы?ан орай жергілікті айма?тар экономикасын дамуын бас?ару мен ?йымдастыру ж?йесін ?алыптастыру, ресурстарды ж?зеге асыруда ж?не ба?ылауын ны?айтуды ?ажет етеді.
ІІ тарау
?АЗА?СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ? НА?ТЫ СЕКТОР ЭКОНОМИКАСЫНДА?Ы ?ЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫ? ?АУІПСІЗДІГІНІ? ЖА?ДАЙЫ Ж?НЕ ОНЫ БА?АЛАУ
1. ?аза?станны? на?ты сектор экономикасында?ы ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздік – ?лтты? ?ауіпсіздікті? кепілі
?аза?стан – орасан зор аума?та орналаса отырып, ?леуметтік-экономикалы? дамуды? жергілікті айма?ты? ерекшеліктеріне ие. Олар экономикалы? шаруашылы? байланыстар?а, тауарларды?, капиталды?, ж?мыс к?шіні? а?ымыны? шарттарына ж?не жалпы мемлекетті? экономикалы? ?леуетіне ед?уір ы?пал етуге ?абілетті. Жергілікті айма?тарды? біріні? екіншісінен артта ?алушылы?ы халы?ты? ?лі де ?мір с?ру де?гейіні? т?мендігінде, экономикалы? шаруашылы? ?ызметті? аз ?ар?ындылы?ында, на?ты сектор экономикасында?ы ?нерк?сіпті? аз ?ртараптандырыл?ан салалы? ??рылымында, ?ылыми-техникалы? ?леуетті? жа?артылмауында, ?леуметтік саланы? мардымсыз дамуында. Осы айтыл?ан ?ауіп?атерлер мемлекеттік ж?не жергілікті айма?тар экономикасына ?леуметтік-экономикалы? ?ауіпсіздікті ?амтамасыз етуге к?рделі ?иынды?тар ту?ызады.
?аза?стан жергілікті айма?тарыны? на?ты сектор экономикасын келесідегідей сыныптау?а болады [30]. М?селен: Атырау, Ма??ыстау, Батыс ?аза?стан, А?т?бе ж?не ?ызылорда облыстарын м?най-газ облыстары деп аны?тау?а болады. Оларды? айры?ша касиеттері: инвестицияларды? ана??рлым жо?ар?ы де?гейі (елге салын?ан барлы? капитал салымдарыны? 50%дан астамы), моноба?ытты экономика, ?лсіз дамы?ан ауыл шаруашылы?ы ж?не ?айта ??деу на?ты секторлары.
Ал, ?нерк?сіптік облыстар ана??рлым ке? ке?істікті ?амтиды, ол шы?ыстан орталы??а ?арай тарылады: Павлодар, Шы?ыс ?аза?стан ж?не ?ара?анды облыстары. Берілген облыстар ?шін ?ара ж?не т?сті металлургияны? ірі ресурстары, болаша?ы бар ?айта ??деу секторы, ?ртараптандырыл?ан ?ндіріс, ана??рлым дамы?ан перифериялар т?н. Статистика?а с?йкес, ?нерк?сіптік облыстарда ел т?р?ындарыны? 23,3 %-ы ?мір с?реді.
Сол сия?ты, Солт?стіктегі ?останай облысын ж?не о?т?стіктегі Жамбыл мен О?т?стік ?аза?стан облыстарын аграрлы-индустриалды? облыстар деп атау?а болады. Атал?ан ?ш облыс та ауыл шаруашылы?ына ана??рлым на?ты секторда мамандан?ан, біра? ?нерк?сіптік ?леуетті дамыту ?шін ресурстары да бар. Сонымен бірге б?л облыстар тартымды таби?и ресурстар?а бай. О?т?стік аграрлы-индустриалды облыстарда жер суармалы, ал ?ыста солт?стік айма?тарда ?ар то?татылады. Айма?та республика т?р?ындарыны? 27,4 %-ы т?рады.
?аза?станны? ауыл шаруашылы?ы облыстары екі массивке б?лінген. Олар?а о?т?стік-шы?ыста?ы – Алматы облысы ж?не солт?стіктегі – Солт?стік ?аза?стан ж?не А?мола облыстары жатады. Оларды? ауыл шаруашы?ында?ы мамандануы орта?, біра? ?су серпіні ?рт?рлі. ?лсіз на?ты сектор ?ндірістік кешен. Ауылшаруашылы? облысына ресми т?рде ?аза?станды?тарды? 20 %-ы ?арайды.
Ал, республикалы? ма?ызы бар Алматы ж?не Астана ?алалары – б?л т?тыну орталы?тары. Оларды? ерекшелігі т?р?ындар табыстарыны? жо?ары де?гейіні? болуында ж?не ?ызмет к?рсету саласыны? дамы?анды?ында. Оларды? сауда айналымы жалпы республикалы? айналымны? жартысын дерлік ??райды.
?аза?стан жергілікті айма?тар экономикасын сыныптау жергілікті айма?тарды? на?ты сектор экономикасыны? даму а?ымында?ы жалпы ??састы?тар?а негізделеді ж?не бес топты б?леді: м?най-газ, ?нерк?сіптік, аграрлы-индустриалды?, ауыл шаруашылы?, т?тыну орталы?тары.
?аза?стан жергілікті айма?тарыны? экономикасыны? ?леуметтік-экономикалы? даму де?гейіні? ?ртараптануын 3-кестеден к?руге болады.
3-кесте
?аза?станны? жергілікті айма?тарында?ы жан басына ша??анда?ы жалпы айма?ты? ?нім бойынша топтастыру
К?рсетілген кесте бойынша к?рсеткіштері на?ты сектор салаларыны? айма?ты? экономикалы? дамуында біркелкі еместігін сипаттайды. Егер Атырау, Ма??ыстау, Батыс ?аза?стан, А?т?бе, ?ара?анды, Павлодар облыстары, Алматы ж?не Астана ?алаларында?ы жан басына ша??анда?ы жалпы айма?ты? ?нім к?лемі орташа республикалы? де?гейден 1,5 есе к?п болса, онда ?останай, А?мола, Солт?стік ?аза?стан, Шы?ыс ?аза?стан облыстарында орташа республикалы? де?гейден екі есе аз. Жалпы айма?ты? на?ты сектор экономикасыны? ?німні? негізгі ?лесі жетекші айма?тар?а шо?ырлан?ан: Атырау, Ма??ыстау,
Батыс ?аза?стан, А?т?бе, ?ара?анды, Павлодар облыстарында, Алматы ж?не Астана ?алаларында шо?ырлан?ан ж?не 68,6 %-??райды. 2007-2021 жж. аралы?ында жалпы айма?ты? на?ты сектор экономикасыны? ?нім ?лесіні? ана??рлым т?мен де?гейі А?мола, Жамбыл, ?останай, ?ызылорда ж?не Солт?стік ?аза?стан облыстарында бай?алады. К?рсетілген жылдар ішінде атал?ан облыстарды? еш?айсысында жалпы айма?ты? ?німні? 4,5 % де?гейіне де жетпеген (4-кесте).
4-кесте
?аза?стан жергілікті айма?тарыны? 2007-2021 жж. аралы?ында?ы жалпы айма?ты? на?ты сектор ?лесі пайызбен
Жергілікті айма?тарды? инвестициялы? тартымдылы?ы мен инвестициялы? белсенділігін, сонымен бірге экономикалы? даму ал?ышарттарын жан басына ша??анда?ы негізгі капитал?а салын?ан инвестициялар к?лемі аны?тайды. Берілген к?рсеткіш бойынша 2007-2021 жж. аралы?ында?ы кезе?де жетекші айма?тар: Атырау, Ма??ыстау облыстары ж?не Астана ?аласы болып табылады. Айма?тарды? б?л тобы елді? бас?а айма?тарымен салыстыр?анда инвестициялы? тартымдылы?ын са?тауда (5-кесте).
5-кесте
Жан басына ша??анда?ы негізгі капитал?а салын?ан инвестициялар к?лемі, мы? тенге
?арастырылып отыр?ан кезе?дегі айма?аралы? на?ты сектор экономикасыны? ?ртараптануыны? серпіні к?рсеткендей, жан басына ша??анда?ы негізгі капитал?а салын?ан инвестициялар де?гейіні? е? ?лкен ж?не е? кіші м?ндеріні? ?атынасы алдында?ы ?лсіз айма?тар?а инвестициялар к?лемін ?л?айту ар?ылы ?ыс?арады. Жан басына ша??анда?ы негізгі капитал?а салын?ан инвестицялар к?лемін талдау к?рсеткендей, Астана ?аласында, сондай-а? Атырау, Ма??ыстау облыстарында б?л к?рсеткіш жалпы республикалы? к?рсеткішті 2-7 есе асады. Жамбыл, О?т?стік ?аза?стан, Алматы, А?мола, ?останай облыстары сия?ты айма?тарда берілген к?рсеткіш жалпы республикалы? де?гейден т?мен.
Осылайша, ?аза?стан жергілікті айма?тары бойынша инвестицияларды? біркелкі емес б?лістірілуін атау?а болады, б?л айма?тарды? на?ты сектор экономикасын ?ртараптану м?селесін ?иындатуы ы?тимал, ?лемдік т?жірибе к?рсеткендей, шаруашылы?ты? айма?ты? ??рылуыны? ?згерісіне, ?леуметтік-экономикалы? даму де?гейіндегі айма?аралы? те?сіздікті? пайда болуына ж?не м?селелі ж?не депрессивті айма?тар саныны? ?л?аюына алып келеді.
Т?р?ындарды? ?мір с?руіні? айма?тар бойынша ?рт?рлілігі айма?та?ы т?р?ындарды? ?мір с?ру де?гейіні? біркелкі еместігін ж?не поляризациясын сипаттайды. Жергілікті айма?ты? ?леуметтік ерекшеліктерді адам ?леуетіні? даму индексі (А?ДИ) ар?ылы ба?алау?а болады, ол Б??-ны? Даму ба?дарламасымен ?зірленген. Б?л интегралды к?рсеткіш ?ш ??рамдастан т?рады: табыстан (жан басына ша??анда?ы жалпы айма?ты? ?німнен), ?мір с?ру ?за?ты?ынан (туыл?анда к?тілетін ?мір с?ру ?за?ты?ынан) ж?не білім де?гейінен т?рады, со??ы ??рамдас ересектерді? білімділігімен ж?не балалар мен жастарды? біліммен ?амтылуын сипаттайды.
А?ДИ бойынша айма?ты? на?ты сектор экономикасында?ы ерекшеліктері ед?уір. М?селен, 0,745 жо?ары индексі тек т?рт айма??а ?ана с?йкес келеді: Астана, Алматы ?алаларына, Атырау ж?не Ма??ыстау облыстарына. Бас?а айма?тарды А?ДИ т?менірек. Жеке ал?анда, А?т?бе облысыны? индексі 0,551-ге те? ж?не ?ндістанны? А?ДИ-не с?йкес келеді. Шы?ыс ?аза?стан облысыны? индексі 0,399 б?л Ау?анстанны? индексіне сай келеді. Салыстыру ?шін кестеде ?аза?стан облыстарыны? А?ДИ-мен салыстыру?а болатын елдер к?рсетілген (6-кесте).
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/oteg-ali-shedenov/leumettik-ekonomikalyk-k-auipsizdikti-bask-aru/?lfrom=688855901) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
§
§
Ішкі және сыртқы факторлар
| Ұзақ мерзімді жоспар 5 – бөлім. Заттар тасымалы | Мектеп: | ||
| Күні: | Мұғалімнің есімі: | ||
| Сынып: 9 | Қатысқандар саны: | Қатыспағандар саны: | |
| Сабақтың тақырыбы: | §14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері №4 зертханалық жұмыс. «Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды: су буының температурасы, ылғалдылығы және қысымы, транспирация үдерісіне ауа қозғалысының әсері» №5 зертханалық жұмыс. «Ішкі факторларды зерттеу: транспирация үдерісіне әсері буланатын бет ауданы және осы беттің өсімдік көлеміне (сірқабық, лептесік) қатынасы» | ||
| Сабаққа негізделген оқу мақсаты (мақсаттары) | 1. өсімдіктердегі транспирация үдерісінің мәнін түсіндіру 2. ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу | ||
| Барлық оқушылар: | |||
| ·Мәтінді оқып, мазмұнын түсінеді, мәтіндегі негізгі ойды бөліп алады. Транспирация ұғымына анықтама береді. | |||
| Оқушылардың басым бөлігі: | |||
Зерттеулердің қорытындысын шығарады. | |||
| Кейбір оқушылар: | |||
| Транспирация қызметінің өсімдік өміріндегі маңызына баға береді | |||
| Сабақтың құндылығы | «Мәңгілік Ел» – зайырлы қоғам және жоғары руханият | ||
| Бағалау критерийлері |
| ||
| АКТ дағдылары | Сандық білім ресурстарын іздеу, қолдану https://bilimland. kz/ru | ||
| Тілдік мақсат | ·Тапсырманы орындау барысында оқушылардың назарын ғылымилыққа аудару (мысалы, пән бойынша оқу мақсаттарына жету үшін қажетті терминология мен тіркестері бар лексика) | ||
| Негізгі сөздер мен тіркестер: | |
| Транспирация, ксилема, лептесік | |
| Сыныптағы диалог/жазылым үшін пайдалы тілдік бірліктер: | |
| Талқылауға арналған тармақтар: | |
| Өсімдік ылғалын қай кезде көп жоғалтатынын талдаңдар: шамалы жел бар құрғақ ауа райында ма, әлде күшті жел тұрып, жаңбыр жауған кезде ме? | |
| Сіз неліктен… екенін айта аласыз ба? | |
| Неліктен құрғақ жерде өсетін көптеген өсімдіктердің жапырақтары едәуір ашық, ақшыл түсті болады? | |
| Жазылым бойынша ұсыныстар: | |
| Терминдердің аудармасын дәптерге түсіру. Транспирация – transpiration Ксилема – xylem Лептесік – stomata | |
| Алдыңғы оқу | ВЕНН диаграммасы Енжар тасымал мен белсенді тасымалды салыстыру |
| Жоспар | |||||
| Жоспарланған уақыт | Жоспарланған жаттығулар (төменде жоспарланған жаттығулармен қатар, ескертпелерді жазыңыз) | Ресурстар | |||
| Басталуы | Ұйымдастыру. Психологиялық ахуал. Ынтымақтастық атмосферасын тудыру: «Жақсы тілек – жарым ырыс» Тілектер шашуы. – топ мүшелерінің басқа топ мүшелеріне тілектері;, – қарама-қарсы отырған оқушыға; – өзіне; – мұғалімге. Топтарға бөлу. «Түрлі түстер» Оқушыларға түрлі түстерден тұратын карточкалар тарату арқылы «Тұлпарлар», «Дүлдүлдер» топтарына бөлінеді. Топ ережесі еске түсіріледі. | ||||
| Ортасы | І. Оқулықпен жұмыс. Мәтінді оқи отырып, төмендегі сұрақтарға жауап іздейді. «Жіңішке және жуан сұрақтар кестесі» стратегиясы | Оқулық | |||
| Жіңішке сұрақтар | Жуан сұрақтар | ||||
| Транспирация дегеніміз не? | Тарнспирацияға өсімдіктің қай мүшесі қатысады, неліктен? | ||||
| Транспирацияға әсер ететін | Осы факторлардың ішінде | ||||
| ішкі факторлар қандай? | қатты әсер етеді деген бір факторды атай аласың ба, неге осындай тұжырым жасадың? | ||||||||||
| Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторлар қандай? | Осы фактордың ішінен негізгі факторды атай аласың ба? Неге? | ||||||||||
| Лептесік дегеніміз не? | Лептесіктердің саны мен беттік көлемі булануға қалай әсер етеді, мысалмен дәлелде. | ||||||||||
| Транспирация қайда жүреді? | Ылғал жерде, құрғақ жерде өсетін өсімдіктерді қалай ажырата аласың? | ||||||||||
| Дескрипторлар: – Мәтінді толық меңгеріп, топтық жұмыс тапсырмасын толық орындайды. – Транспирация ұғымының мәнін ашады. – Транспирацияға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды талдайды. – Сұрақтарға нақты, дұрыс жауап береді. ІІ. Жеке жұмыс. №4 зертханалық жұмыс. «Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды (температура, ылғалдылық пен су буының қысымы, ауа қозғалысын) зерттеу» №5 зертханалық жұмыс. «Ішкі факторларды зерттеу: буландыратын беттің ауаны және бұл беттік ауданның өсімдік көлеміне қатынасының (сірқабық пен лептесіктер) транспирация үдерісіне әсері». Жұмыс нұсқауы.
| |||||||||||
| Жағдайлар | Бақылау | Қыздыр- ғыш астында | Желдеткіш астында | Суық камерада | Аквариумда | ||||||
| Не бақылай- мыз? | |||||||||||
| Дескрипторлар: – Зертханалық жұмыстарды нұсқаулықпен орындайды. – Зертханалық жұмыстың қорытындысын шығарады. -Дәптерге кесте толтырады. | |||||||||||
| Аяқталу | «Шынжыр» стратегиясы. Мәтіннен түйген ойларын сөзбен жеткізеді. Әр топ оқушысы бір–бір сөйлемнен айтып, қолдарын ұстап шынжыр құрады. Шынжырдың үзілген жерін топ мүшелері жалғайды. Дескрипторлар: -Мәтіндегі негізгі ойды түйіндейді. -Зертханалық жұмыстың қорытынды тұжырымдамасы айтылады. | ||||||||||
| Қосымша ақпарат Өсімдіктегі судың булануы екі жолмен:
Тыныс саңылаулық транспирация ашық жағдайда су булануымен қатар, көмірқышқыл газы сіңіріліп, фотосинтез процесі де тиімді жүреді. Оттектің бөлінуіне қолайлы жағдай туады. Бұл кезде кутикулалық транспирацияның үлес салмағы төмен болады да, керісінше, тыныс саңылаулары жабық жағдайда оның шамасы арта түседі. Мұндай жағдай транспирация мен фотосинтез процесінің арасында байланыс бар екенін көрсетеді. Транспирация барысында өсімдікте мүшеаралық байланыс қамтамасыз етіледі, заттардың тасымалы жүзеге асып, жалпы организмдегі температура белгілі деңгейде реттеледі. Транспирация қарқыны тәулік мезгіліне байланысты өзгеріп отырады. Көптеген өсімдіктерде транспирация қарқыны түске дейін артып, шаңқай түс кезінде төмендейді де, кешке қарай қайтадан жоғарылайды. Бұл өсімдіктердің суды тиімді пайдалануы және құрғақшылыққа төтеп беру, яғни қолайсыз ортаға бейімделуі болып табылады.
| |||||||||||
| Саралау – Сіз қосымша көмек көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Сіз қабілеті жоғары оқушыларға тапсырманы күрделендіруді қалай жоспарлайсыз? | Қосымша көмек керек оқушылар үшін: Төменде берілген суретті түсіндіріп беріңдер. Қабілеті жоғары оқушы: Транспирация қызметінің өсімдік үшін маңызына баға беріңдер: Транспирация – Транспирация – Транспирация – Мысалы: Транспирация – өсімдікті қызып кетуден сақтайды. | Пәнаралық байланыс Қауіпсіздік және еңбекті қорғау ережелері АКТ-мен байланыс Құндылықтардағы байланыс | |||||||||
| Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Сыныптағы ахуал қандай болды? Мен жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Мен берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер енгіздім және неліктен? | ||
| Қорытынды бағамдау Қандай екі нәрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?
Қандай екі нәрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?
Сабақ барысында сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымды жетілдіруге көмектесетін не білдім? | ||
Источник: bilimdiler.kz
Мақала ұнаса, бөлісіңіз:
Қарап көріңіз 👇
